شوش، یکی از شهرهای تاریخی و فرهنگی ایران می باشد، که در استان خوزستان واقعشده است. این شهر دارای تاریخی بسیار قدیمی است و بهعنوان یکی از مراکز فرهنگی و تجاری در منطقه خلیجفارس شناخته میشود. در طول تاریخ، شوش مرکزی برای تمدنهای مختلفی بوده است. در این مقاله جاذبههای تاریخی- فرهنگی شوش را معرفی خواهیم کرد.
زیگورات چغازنبیل شوش
این بنا یک سازه باستانی معروف و یکی از آثار ثبتشده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است. این سازه در استان خوزستان قرار دارد و در میان مسیر شوشتر و شوش واقعشده است. نام “چغازنبیل” به زبان ایلامی باستان “دور اونتاش” است که به معنای جایگاه و محل ساختن اونتاش، سازنده این زیگورات، میباشد. همچنین، در زبان لری نیز به معنای “زنبیلی شبیه کوه” است. این زیگورات در دوران انقلاب کشاورزی و تمدنهای میانرودانی ساختهشده است و تاریخ ساخت آن به حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد بازمیگردد. سازهای باقاعده چهارضلعی است و با دیوارههایی محافظتشده است.
زیگورات چغازنبیل درگذشته بهعنوان یک مرکز مذهبی و زیارتی بزرگ شناخته میشد. ارتفاع کنونی زیگورات چغازنبیل تقریباً ۲۵ متر است، اما اطلاعات باستانشناسی نشان میدهد که قبل از تخریب توسط آشوربانیپال و فرسایش، ارتفاع آن دو برابر این مقدار بوده است. زیگورات با استفاده از خشت خام و آجرهای خشت پختهشده ساختهشده است و تزییناتی به خطوط عیلامی و اکدی روی آن قرار دارد. همچنین، زیگورات چغازنبیل نمونهای از صنعت کاشیکاری و لعابکاری است و آثار این فنون هنوز هم بر روی سازه قابلمشاهده است.
زیگورات چغازنبیل از سوی حکومت آشوریان تحت حمله قرارگرفته و در سال ۶۴۰ پیش از میلاد توسط فرمانروای آشوربانیپال تخریبشده است. در حال حاضر، این سازه هرمی باقاعده چهارضلعی است و جزو نمونههای منحصربهفردی از زیگورات در ایران است. رومن گیرشمن، باستانشناس فرانسوی، نیز در طی چندین مرحله کاوش در منطقه خوزستان، به بررسی زیگورات چغازنبیل پرداخته است.
محوطه باستانی شوش
شوش واقعاً یکی از مهمترین و باشکوهترین سکونتگاههای باستانی در جهان است. با قدمتی حدود ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد (بنا به برخی نظریات، حتی ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد)، این شهر باستانی بهعنوان کهنترین شهر جهان شناخته میشود. در طول تاریخ، شوش بهعنوان مرکز برخورد و تعامل دو تمدن “میانرودان” و “عیلام” و همچنین حاکمیت اقوام و سلسلههای مختلفی ازجمله عیلامیان، آشوریان، هخامنشیان، سلوکیان، پارتیان، بابلیان و ساسانیان برگزیده شده است.
محوطه باستانی شوش شامل یک ناحیه وسیع از بناها و سازههای معماری متنوع از دوران پیشازتاریخ تا دوره اسلامی است. در این محوطه باستانی، کاخ شاوور، آپادانا (که یکی از باشکوهترین و بینظیرترین آثار باستانی جهان است)، دروازه شرقی، هدیش، شهر پانزدهم، روستای هخامنشی، مسجد جامع شوش، مجموعه بناهای دوره اسلامی، تپههای آکروپول و قلعه فرانسویها جای دارند. مردمان عیلام پیشرفتهای چشمگیری درزمینهٔ خطاطی، معماری، ذوب فلزات، شیشهسازی و هنر پیکرتراشی داشتند. برجستگی خدایان در میان آثار باستانی شوش در دوره عیلامی جایگاه ویژهای دارد. همچنین، باستانشناسیهای انجامشده در این منطقه، موجب به دست آوردن آثار باستانی ارزشمندی شده است که بخش عظیمی از آنها در موزههای معروف جهان نگهداری میشوند.
قلعه شوش
این قلعه واقعاً یکی از جاذبههای دیدنی و مهم ایران است. ساخت قلعه شوش در زمان حکومت قاجار در حدود ۱۲۰ سال پیش صورت گرفت. این قلعه بهعنوان “قلعه فرانسویها” شناخته میشود و طراحی منحصربهفرد آن باعث شده تا بسیاری از گردشگران که درباره تاریخچه قلعه آگاهی کافی ندارند، فکر کنند که قدمت آن به صدها سال پیش بازمیگردد. یکی از ویژگیهای جذاب این قلعه، آجرهای استفادهشده در ساخت آن است. این آجرها از کاخ داریوش گرفتهشده و در ساخت قلعه استفادهشدهاند. در برخی از آجرها نیز نقوشی با خط میخی زیگورات چغازنبیل منقوش شده است.
در زمان ساخت قلعه شوش، تحقیقات باستانشناسی در محوطه شوش انجامشده و آثار باارزشی کشف شدند که هیچ امنیتی برای حفظ آنها در نظر گرفته نشده بود. به همین دلیل، گروهی از فرانسویان محلی را در این محوطه ساختند تا از این آثار تاریخی محافظت کنند. این تلاشها درنهایت به ساخت قلعه شوش منجر شد. و در سال ۱۸۹۸ از آجرهای باقیمانده از کاخ داریوش ساخته شد و کار ساخت آن به دست معماران دزفولی، بهخصوص مصطفوی دزفولی، انجام شد. قلعه شوش، همانند بسیاری از قلعهها، بر روی یک بلندی و ارتفاع ساختهشده است تا اطراف را بهخوبی نظارت کند.
با طراحی ذوزنقهای خاص، قلعه شوش شبیه به زندان باستیل در فرانسه است. قسمت زیرین حیاط مرتفعتر دوم، دو زیرزمین قرار دارد و مصالح اصلی مورداستفاده در ساخت قلعه، خشت است. اما روی آجرهای خشتی، آجرهایی با الگوهای مختلف استفادهشده است که برای دورههای زمانی مختلف تاریخی نمایان است. معماری قلعه شوش ترکیبی از طاقهای رومی، درگاههای قوسی و تزیینات آجری است و الهامبخش آن از معماری ایرانی است. با طراحی زیبا و معماری چشمنواز، قلعه شوش بهعنوان یک نماد فرهنگی و تاریخی مهم شهر شوش شناخته میشود و ازجمله جاذبههای دیدنی برجسته در ایران است.
کاخ آپادانا شوش
این کاخ یکی از قدیمیترین سکونتگاهها و شهرهای باستانی است و در استان خوزستان واقعشده است. این کاخ در محوطه قلعه شوش قرار دارد و جزئی از مجموعه آثار تاریخی شهر شوش محسوب میشود. آپادانا به بناهای باستانی با تالارهای ستوندار گفته میشود، و نمونهای از آن در تخت جمشید نیز وجود دارد. کاخ آپادانا در دستور داریوش بزرگ، پادشاه هخامنشی، در قرن ششم پیش از میلاد بر روی بقایای تمدن عیلامیها ساختهشده است. تمدن عیلامیها از قدیمیترین تمدنهای شناختهشده جهان است و وجود آنها به اهمیت تاریخی شوش افزوده میشود.
کاخ آپادانا درواقع کاخ زمستانی پادشاهان هخامنشی بوده و واحدهای مختلفی ازجمله تالار بار عام، حرمسرا، دروازه و کاخ پذیرایی و سه حیاط مرکزی را شامل میشده است. معماری کاخ آپادانا در مساحتی بیش از ده هزار مترمربع انجامشده است. طرح اصلی کاخ به شکلی کوشک مانند است و با سه ایوان ستوندار در جبهههای شمالی، غربی و شرقی ساختهشده است. این کاخ توسط اردشیر دوم نیز تجدید بناشده است.
تالار بار عام یکی از بخشهای مهم این کاخ است و مساحت تقریبی آن حدود ۳۵۰۰ مترمربع را شامل میشود. این تالار ۳۶ ستون دارد و هرکدام از ستونها حدود ۲۰ متر ارتفاع دارند. سرستونها به شکل کلهگاوی ساختهشدهاند و هرکدام از ایوانها دو ردیف ستون ۶ تایی دارند.
علاوه بر تالار بار عام، کاخ آپادانا حرمسرا، دروازه، کاخ پذیرایی و سه حیاط مرکزی دیگری نیز دارد.
معماری کاخ آپادانا
طبق آثار باستانشناسی، دیوارهای داخلی کاخ با آجر لعابدار پوشیده شده بودند و این آجرهای لعابدار با طرحهای سپاه جاودان، شیر بالدار و نقش گل نیلوفر آبی تزئین شده بودند. یکی از نکات شگفتانگیز در معماری کاخ آپادانا وجود سکویی است که تمامی کاخ بر روی آن ساختهشده است. قبل از معرفی سکوی کاخ آپادانا، باید بدانید که کاخهای ساختهشده در تخت جمشید روی صفحهای از جنس سنگ قرار دارند که به سکوی رحمت معروف هستند. اما مسطح سازی و هموار کردن صفحهای که کاخ آپادانا روی آن ساختهشده است کاری بسیار پیچیده و دشوار بوده است.
در این مجموعه، صفحه طبیعی سکوی رحمت وجود ندارد و این سکوی مصنوعی عظیم، شاهکاری از هنر معماری دوران هخامنشی است.
علاوه بر این، تمامی کانالکشیها و زیرسازیهای بنا بر روی این صخره انجامشده است که هنر استادان معمار و سازندگان این بنا را به یاد میآورد. پس از مسطح سازی سطح زیرین، به نظر میرسد که پی عمارت کاخ آپادانا با استفاده از خشت خام ساختهشده است. تعداد حدود ۱۱۰ اتاق و تالار در کاخ آپادانا کشفشده است.
آرامگاه دانیال نبی شوش
این آرامگاه یکی از جاذبههای دیدنی استان خوزستان است که در ساحل شرقی رودخانه شاوور و در مجاورت تپه ارگ قرار دارد. این ساختمان دارای یک گنبد ارکیتکتوری است که در شهر قدیمیترین شهر جهان یعنی شوش مستقرشده است. در آرامگاه دانیال نبی، شما میتوانید با بازدیداز آن اطلاعات بیشتری درباره آن داشته باشید. دانیال نبی یکی از پیامبران بنیاسرائیل است که از نسل چهارم از همسر اول یعقوب بود. او در قرن هفتم پیش از میلاد در بابل زندگی میکرد و بعداً به همراه برخی از قوم یهود به ایران مهاجرت کرد و در شهر شوش سکونت یافت.
اگرچه تاریخ زندگی دقیق دانیال نبی معلوم نیست، اما احتمالاً تا سال سوم پادشاهی کوروش هخامنشی در زندگی بوده است. بسیاری از تاریخنگاران معتقدند که آرامگاه دانیال نبی در شهر شوش واقعشده است. بعدازآنکه کوروش هخامنشی بابل را فتح کرد، دانیال به شوش مهاجرت کرد و در سن ۸۳ سالگی درگذشت. جسد او پس از تهنیت در نزدیکی رودخانه شاوور دفن شد. همچنین ادعاهای دیگری در مورد وجود آرامگاه دانیال نبی در کشورهای عراق، بابل، مصر و سمرقند وجود دارد.
ویژگی های آرامگاه دانیال نبی
آرامگاه دانیال نبی یکی از بناهای مذهبی است که دارای یک گنبد ارکیتکتوری است. این گنبد ۲۵ طبقه دارد و دوپوسته است. ارتفاع گنبد حدود ۲۰ متر و قطر آن حدود ۵ متر است. یکی از ویژگیهای آرامگاه دانیال نبی، مقیاس انسانی بودن پوسته داخلی یا آهیانه آن است. گنبد دانیال نبی در دوره سلجوقی ساختهشده است، اما اثر طراحی خاصی از معماری چغازنبیل در ذهن معماران آن زمان باقیمانده است. در ساخت گنبد، از آهیانه استفادهشده است تا عمر گنبد بیشتر شود. پوسته خارجی گنبد نمادین است و از فاصلههای بزرگ قابلمشاهده است. گنبد دانیال نبی با شکل مخروطی و پلههای پلهای از گنبدهای رایج در این منطقه تمایز مییابد که زیبایی خاصی به بنا میبخشد. در شهرآبادان یک موزه وجود دارد که در ساخت و طراحی ساختمان و گنبدهای آن از ظاهر آرامگاه دانیال نبی الهام گرفتهشده است.
تپه باستانی آکروپل شوش
شوش بهعنوان یکی از قدیمیترین شهرهای جهان شناخته میشود. این شهر با تاریخچهای بسیار قدیمی به دوران کشاورزی در حدود ۹۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمیگردد. تپههای گوناگون باستانی که در منطقه کشفشدهاند، شواهدی از زندگی کشاورزان آن زمان را نشان میدهند. در زمانهای مختلف تاریخی، از قرن پنجم پیش از میلاد، مردم در قلعه شوش زندگی میکردند و از حدود ۴۰۰۰ سال پیش شوش بهصورت یک شهر شکل گرفت.
تپه باستانی آکروپل شوش، که به دوران ماقبل تاریخ بازمیگردد، بهعنوان یکی از آثار ملی ایران ثبتشده است. این تپه ازنظر تاریخی ، بلندترین منطقه شهر را شامل میشود. در آکروپل شوش، آثار مهمی نظیر مجسمه معروف ملکه نامیراستون (ناپیراسو)، لوح قانوننامه حمورابی و لیوان مشهور سفالی شوش با نقش بزکوهی کشفشده است. این آثار از مهمترین اکتشافاتی هستند که از آکروپل بهدستآمدهاند. همچنین، در طول تاریخ، تپه آکروپل شوش در ۲۷ لایه یا طبقه باستانشناسی تقسیم میشده است که نشان میدهد این تپه ۲۷ بار دگرگونشده و از طبقات تاریخی مختلفی نظیر اسلامی، ساسانی، اشکانی، سلوکی، هخامنشی و عیلامی تشکیلشده است.
ایوان کرخه شوش
این محوطه تاریخی در جنوب غربی شهرستان شوش، در فاصله ۲۵ کیلومتری شمال غربی شهر باستانی شوش قرار دارد. محوطه باستانی ایوان کرخه دارای ۴۰۰ هکتار عرصه و حریم است و ساختار ساسانی آن به شکل مستطیلی با دیوارهای شرقی و غربی طراحیشده است.
درباره تقسیمبندی ایوان کرخه به مناطق سهگانه، اطلاعات محدودی در دسترس است .
همچنین، اطلاعات قدیمیتر نشان میدهد که بخشی از محوطه ایوان کرخه به دانشگاه آزاد دزفول واگذارشده است و به مردمان بومی آن منطقه اجاره دادهشده است. در مورد پیشینه تاریخی ایوان کرخه و شوش، اشارههایی به آبادانی شهر شوش از دوران پیشازتاریخ تا دوره ساسانی وجود دارد. در زمان شاپور دوم ساسانی، شوش مورد شورش مسیحیان قرارگرفته و شهر تخریب شد. اما پس از انقضای شورش و سرکوب آن، شوش بهتدریج به رونق خود بازگشته و در دوره اسلامی نیز پرشکوه بوده است.
موزه شوش
این موزه یک مجموعه باستانشناسی و هنری است که در یک باغ به مساحت بزرگ واقعشده است. معماری موزه با نمایی آجری و زیربنای ۵۵۰ مترمربع ساختهشده است و مجموعه آثار باستانی از دورههای مختلف تاریخی را به نمایش میگذارد. این موزه در محلی قرار دارد که درراه قلعه باستانی شوش و مقابل بقعه دانیال نبی قرارگرفته است. این موزه بهعنوان یکی از مهمترین موزههای اشیای ایران باستان شناخته میشود و آثار باارزشی از دورانهای مختلف تاریخی را در بردارد.
موزه شوش در سال ۱۳۴۲ تأسیسشده و ساخت بنا همزمان با شروع حفاریهای شوش صورت گرفته است. بخش زیادی از آجرهایی که از کاوشهای شوش و چغازنبیل بهدستآمده بودند، در ساختمان موزه استفادهشده است. موزه در سال ۱۳۴۵ به بازدید عمومی گشوده شد.
درون حیاط موزه شوش، برخی از مجسمهها و آثار باستانی در محفظههای شیشهای برای عموم قرار دارند و آثاری که آسیبپذیری بیشتری دارند، در داخل ساختمان به نمایش گذاشتهشدهاند.
آثار موجود در موزه شوش
آثاری که در این موزه نگهداری میشوند، شامل مجسمهها، سرستونها، تابوتهای سفالی و سنگی، مجسمههای خدایان، تزیینات دیواری سفالی، آرامگاهها و وسایل متعلق به فرد متوفی در دوره ایلامی، آجر نوشتهها از شوش و چغازنبیل، خطوط نوشتاری ایلامی، اکدی، پارسی باستان، آرامی، سریانی و پهلوی میانه، گویهای سفالی و گلمیخهای تزیینی سفالی و کاسههای مکشوفه از حمیدیه (منداییان) که به اوراد مقدسی منقوش شدهاند، میباشد.
یکی از قطعههای جذاب موزه، بخشی از کاخ آپادانا است که در دوره داریوش هخامنشی ساختهشده است. کاخ آپادانا دارای سنگنگارههای رنگین بوده و این موزه بخشی از آثار این کاخ را به نمایش میگذارد. برخی از سنگنگارههای رنگین از کاخ آپادانا به موزه لوور در پاریس منتقلشدهاند و این نمونههای شگفتانگیز بازدیدکنندگان را شگفتزده میکنند. بااینحال، باید ذکر کرد که برخی از این سنگنگارهها توسط کاوشگران فرانسوی در دوران حفاریها در کاخ آپادانا بهطور غیرقانونی بهدستآمدهاند. با توجه به توضیحات شما، موزه شوش بهعنوان یکی از موزههای مهم نگهداری اشیاء باستانی شناخته میشود که آثاری ارزشمند از تاریخ ایران باستان را به نمایش میگذارد.
کاخ شاوور شوش
بناهای تاریخی کاخ شاوور و کاخ آپادانا درشوش از ارزش تاریخی و معماری بالایی برخوردار هستند. کاخ شاوور، که به نام کاخ اردشیر دوم هم شناخته میشود، در دوره هخامنشیان ساختهشده است. این کاخ در مجاورت رودخانه شاوور واقعشده و دارای چند ورودی است که در چهار جهت شمالی، شرقی، غربی و جنوبی قرار دارد.
با کشف کاخ شاوور در سال ۱۳۴۷ خورشیدی، حدود ۲۱۰۰ مترمربع از اطراف این بنا خاکبرداری شد و یک تالار ستوندار و بخش کوچکی از ملحقات کاخ آشکار گردید. بر اساس کاوشهای مشترک ایران و فرانسه، کاخ شاوور مربوط به دوران پادشاهی اردشیر دوم است و درزمانی که کاخ آپادانا در حال مرمت بود، او در این کاخ اقامت کرده است.
کاخ شاوور دارای ویژگیهای معماری منحصربهفردی است. در قسمت جنوبی کاخ، یک محوطه به چشم میخورد که به نظر میرسد درگذشته یک باغ بوده است. قسمت غربی کاخ شامل بخش مسکونی است که شامل یک تالار ستوندار کوچک و چند اتاق است. تالار کوچک دارای ابعادی حدود ۶.۳۴ × ۵.۳۷ متر است و دارای دو ردیف ستون است. همچنین، ایوانی با هشت ردیف ستون دیگر نیز در این تالار وجود دارد.
معماری کاخ شاوور
مصالح کاخ شاوور شامل استفاده از خشت و سنگ بوده است. بخش اصلی این کاخ تالار اصلی است که ابعاد آن حدود ۳۷ × ۳۵ متر را به خود اختصاص داده است. تالار اصلی دارای ۶۴ ستون سنگی است که در هشت ردیف هشتتایی قرارگرفتهاند. ارتفاع این ستونها حدوداً ۹ متر است. در دو طرف تالار اصلی، یک ایوان شمالی و یک اتاق قرار دارد. ته ستونهای سنگی کاخ شاوور که امروزه باقیماندهاند، قبلاً با لایهای از گچ پوشیده شده و رنگآمیزی شده بودند. همچنین، نقوش و نقاشیهای متنوعی در برخی از بقایای کاخ کشفشده است، که نشان میدهد کاخ درگذشته دارای رنگآمیزی و زیبایی بوده است.
استفاده از ستونها و نقش برجستههای سنگی نیز به زیبایی و ظرافت معماری کاخ شاوور افزوده است. ستونهای سنگی در قالب هشت ردیف هشتتایی در تالار اصلی قرارگرفتهاند و ارتفاع آنها به ترتیب از طبقه به سقف ایوان افزایش مییابد.
مقبره ِدعبِل خُزاعی شوش
دِعبِل خُزاعی، شاعر معروف شیعه در قرن دوم و سوم هجری قمری در زمان جعفر صادق، امام ششم شیعیان، در شهر کوفه متولد شد. او در دوران زندگی امامان موسی کاظم، علی بن موسیالرضا و محمدتقی نیز زندگی کرد. خانوادهای اهل شعر و فضیلت بودند و همه برادران، پدر و پدربزرگش شاعر بودند.
به دلیل هجویات و انتقاداتش درباره خلفای زمان، دعبل همیشه در حال گریز و سفر بود. بعد از سفر علی بن موسیالرضا به مرو، او هم به سمت خراسان حرکت کرد. در این سفر، قصیدهای به نام “تائیه” را سرود که در مدح و تاریخ زندگی ائمه نوشتهشده بود و اظهار داشت که قبل از علی بن موسی هیچکسی برای هیچکسی این قصیده را نخواهد خواند. علی بن موسیالرضا بسیار تحت تأثیر این قصیده قرار گرفت و صد دینار سکه طلا که به نام خودشان ضرب شده بود و یک جبهای را به همراه دعبل هدیه داد و دو بیت با همان وزن و قافیه به قصیده اضافه کرد.
دعبل با زبان تندوتیزی در هجو و نقد خلفا و مخالفان خود بود. این زبان تندتان درنهایت باعث شد که او به دستور “مالق بن طوق تغلبی” در اهواز توسط ضربات عصا وزهر آگین کشته شود. پیکر او در شهر شوش دفن شد و یک آرامگاه برای او در این شهر ساخته شد.
دیوان اشعار دعبل خزاعی، “طبقات الشعراء، الواحده فی مناقب العرب و مثالبها” و “دیوان اشعار” از آثار باقیمانده او است.
محوطه باستانی هفتتپه شوش
هفتتپه نامی است که به یک مجموعه از تپههای باستانی در منطقهای با مساحت حداقل ۳۰ هکتار واقع در فاصله حدود ۱۰ کیلومتری شرق-جنوب شرق شوش، در جنوب غرب ایران اطلاق میشود. این منطقه شامل بقایای یک شهر و اجتماع بزرگ است که به دوران ایلام میانه (حدود چهارده قرن قبل از میلاد) مربوط میشود.
تپههای باستانی هفتتپه درواقع جایگاه شهری به نام تیکنی یا کابناک از تمدن ایلام را در خود جایدادهاند. این شهرک باستانی به سابقهای حدود ۳۵۰۰ سال برخوردار است. در طول دوره زمانی میانسالهای ۱۹۶۵ تا ۱۹۷۸، دکتر نگهبان این منطقه را حفاری کرده و بررسیهای علمی انجام داده است. علاوه بر آن، یک موزه نیز در این محل برای نگهداری و نمایش آثار بهدستآمده از حفاریها تأسیسشده است.