جیرفت، یکی از شهرهای باستانی و کهن در استان کرمان است. که با حضور در آن می‌توان از زیبایی‌های طبیعی و دیدنی‌های تاریخی بسیاری که نشان از تمدن غنی و کهن این سرزمین دارد، لذت برد. مورخان و باستان‌شناسان ایرانی، تحقیقات گسترده‌ای در این منطقه از کشور انجام دادند که نتیجهٔ آن‌ها کشف و ثبت آثار باستانی جالب و شگفت‌انگیزی است. که قدمت و پیشینهٔ طولانی آن را به جهانیان اثبات کرده است در این مقاله جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی جیرفت را معرفی خواهیم کرد.
شهر دقیانوس جیرفت
در شهر جیرفت و در جوار هلیل رود، آثاری از تمدن کهن، با آجرها و قطعه سفالی‌هایی وجود دارد. که به آن دقیانوس می‌گویند شهر دقیانوس در شمال شهرستان جیرفت جای گرفته مربوط به دوره سلجوقیان است. با توجه به وسعت ۴۰ کیلومتری این شهر که هسته مرکزی آن تنها ۱۲ کیلومتر وسعت دارد. این شهر جزو بزرگ‌ترین شهرهای اسلامی کشور محسوب می‌شده است. شهر دقیانوس در زمان سلجوقی از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای شرقی منطقه بوده است.
مارکوپولو، جهانگرد مشهور ایتالیایی نیز در سفرنامه خود از شهر تاریخی دقیانوس به‌عنوان یک شهر پرشکوه یادکرده است. به نظر می‌رسد مجموعه‌ای که امروز خرابه‌های آن را به نام دقیانوس می‌شناسیم. ارگ یا مقر حکومتی چهارگوشی بوده که هر ضلع آن ۳۰۰ متر طول داشته و زلزله‌ای مهیب یا غرش دیورود (هلیل رود) دست به دیوانگی زده و ویرانی عجیبی را به بار آورده باشند.ایران ازجمله کشورهایی است. که شهرهایی به قدمت تاریخ بشری دارد.
قدمت دقیانوس
تمدن پنج‌هزارساله جیرفت در ایران یکی از ناشناخته‌ترین و اسرارآمیزترین تمدن‌های بشری است. که از کشف آن کمتر از یک دهه می‌گذرد جایی که امروزه از آن به‌عنوان شهر دقیانوس یاد می‌کنیم. در شمال شرقی جیرفت و کنار هلیل‌رود واقع‌شده است. این سرزمین قدمتی ۷ هزارساله دارد. روستای کنار صندل که در فاصله حدود ۵ کیلومتری غرب شهر عنبرآباد و ۳۰ کیلومتری جنوب شهر جیرفت واقع‌شده است. از تمدن هزاران ساله برای ما می‌گوید، جایی که امروزه از آن به‌عنوان شهر دقیانوس یاد می‌کنیم.
مورخان و باستان‌شناسان ایرانی با حفاری‌های بسیار در حوضه هلیل‌رود و روستای کنار صندل فرضیه‌ای را اعلام کردند. که گهواره تمدن خاورمیانه بین‌النهرین نبوده بلکه جیرفت است. این موضوع به‌طور شاخص توسط دکتر مجید زاده باستان‌شناس در این منطقه اشاره‌شده است. این موضوع در میان باستان شناسان موضوع موردبحث بوده و هنوز به اثبات نرسیده است. بر اساس این نظریه‌ها، شهری در کنار هلیل‌رود به مساحت ۴۰۰ کیلومترمربع وجود داشته که حتی از تمدن بابل و بین‌النهرین نیز قدیمی‌تر بوده است. که این پروژه به‌صورت قطعی اثبات نشده است. اما به هر صورت شهر دقیانوس و کنار صندل جزو اولین تمدن‌ها در خاورمیانه به شمار می‌رود و به ثبت ملی رسیده است.
اکتشاف شهر دقیانوس
چند سالی بود که جیرفت خشک‌سالی آمده بود و معیشت روستاییانی که تنها درآمدشان ناشی از لطف زمین بود را دچار نقصان کرده بود. تا اینکه روزی یکی از کشاورزانی که با ناامیدی زمینش را شخم می‌زد با بخشی از یک‌کاسه روبه‌رو شد که از زمین بیرون آمده بود.
زمین را کند، غافل از آنکه زمین او گورستان پنج‌هزارساله‌ای بود که بخشی از تاریخ ایران در آن مدفون‌شده بود. آوازه پیدا شدن گنج منجر به فروش بسیاری از آثار تاریخی این منطقه شد.
اما داستان این تمدن فراموش‌شده در حقیقت ازآنجا آغاز شد. که حدود ۱۰ سال قبل رودخانه هلیل‌رود بار دیگر طغیان کرد. و پس از فروکش کردن طغیان رودخانه مردم محلی که پیش‌ازاین افسانه‌ها در خصوص شهر دقیانوس و پیدا شدن گنج در اطراف شهر جیرفت در داستان‌های محلی به کودکان می‌گفتند. پس از پایان سیلاب دیدند که سیل شهری عظیم را نمایان کرده است و اینجا بود که پرده جدید این تمدن آغاز شد.
پیشینه دقیانوس
ماجرا به زمان سومریان باستان بازمی‌گردد. اوایل هزاره دوم قبل از میلاد سرزمینی رؤیایی و پیشرفته در دنیای باستان، سرزمینی مملو از فرهنگ، هنر، تمدن و قدرت، سرزمینی به نام ارت وجود داشته است. جایی که امروزه از آن به‌عنوان شهر دقیانوس یاد می‌کنیم، پادشاه مقتدر ارت قلمرویی مملو از ثروت داشته است. پادشاه ارت اما سرزمینی دارد در حاشیه رودخانه عظیم هلیل‌رود، دره‌ای مملو از زمین‌های کشاورزی، معادن و چهارراهی برای عبور کاروان‌های مختلف، ارت مقتدر و باشکوه فراوان سر به فلک کشیده است.
مردمان ارت اولین کسانی بودند که نوشتن را آغاز کردند. همیشه در کتاب‌های تاریخ آمده است که سومریان نخستین کسانی بودند. که خط را اختراع کرده و آن را به دیگر ملل، ارمغان دادند. اما کتیبه‌های به‌دست‌آمده از جیرفت در سال ۱۳۷۹ نشان داد. که اهالی این شهر سال‌های درازی پیش از سومریان به پدیده خط و نگارش مسلط شده بودند.
شهر دقیانوس
با توجه به وسعت ۴۰ کیلومتری این شهر که هسته مرکزی آن تنها ۱۲ کیلومتر وسعت دارد. این شهر جز بزرگ‌ترین شهرهای کشور در آن دوره محسوب می‌شده است. شهر دقیانوس در زمان سلجوقی از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای شرقی منطقه بوده است. وفور ثروت و نعمت در دقیانوس از هزاره سوم پیش از میلاد تا دوران اسلامی باعث شده تا این شهر بارها موردحمله همسایگان ازجمله آکدیان قرار گیرد. در حدود ۱۳۰۰ مترمربع از شهر دقیانوس از زیرخاک بیرون آورده شده است. که در این بررسی‌ها بخشی از معابر عمومی شهر به طول ۲۰ متر و عرض ۵ متر با سنگ‌فرش، کشف‌شده است.
معابری که در اطراف آن وجود دارد، پوشیده شده از ساختمان‌هایی است. که بیشتر جنبه‌های استفاده عمومی داشته‌اند با توجه به گستردگی شهر دقیانوس که در حدود ۱۲ کیلومتر وسعت دارد به نظر می‌رسد. که در شهر دقیانوس بیش از یک‌صد محله و یک‌صد میدانگاه وجود دارد که این تعدد محلات نشان از وسعت بسیار زیاد آن است. تعداد محلات نشان از وسعت بسیار زیاد، گستردگی، جمعیت و رونق اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شهر دقیانوس در دوره سلجوقی دارد. در حدود ۱۰۰ مترمربع از گورستان، باستان‌شناسان به ۱۰ گور برخورد کرده‌اند که این تعداد گورنشان از جمعیت بسیار زیاد شهر دقیانوس دارد.
حمام و مسجد دقیانوس
حمام مربوط به دوره اسلامی به‌دست‌آمده در طول کاوش در نزدیکی بازار نشان‌دهنده اهمیت پاکیزگی مردم شهر دقیانوس بوده است. این حمام عمومی بیش از ۱۲ اتاق شستشو، بخش سربینه و بخش شاه‌نشین دارد. در طول کاوش از بخش راسته‌بازار و گذرگاه‌های اصلی شمالی، جنوبی به‌عنوان محل کسب، معماری‌ها و انبارهای مختلفی به‌دست‌آمده است.
مسجد شهر دقیانوس هزار و ۲۰۰ سال قدمت دارد و همان‌طور که از نامش پیداست یکی از کهن‌ترین مساجد جهان اسلام است. و در ایران نیز جز نخستین مساجدی است که احداث‌شده است. این مسجد در حاشیه رودخانه هلیل‌رود و در شهر دقیانوس ساخته‌شده و علاوه بر اینکه نشان‌دهنده شاهکار معماری ایران‌زمین است. نشان از اوج دیانت مردمان این سرزمین دارد.
مسجد شهر دقیانوس به دستور عمرولیث در دوره صفاری و دهه سوم هجری قمری احداث شد. در زمان خودش یکی از بزرگ‌ترین مساجد جهان اسلام بود این مسجد ۶ هزار مترمربع وسعت داشته است. و شاخص‌ترین بنا در شهر بزرگ دقیانوس بوده است. و بهره‌گیری از کاشی‌کاری‌های زیبا و استفاده از روش‌های ابداعی و بی‌نظیر در آب‌رسانی از شاخصه‌های مسجد است. که نشان می‌دهد در آن زمان نقش بالقوه‌ای در زندگی مردم داشته است.
آرامگاه سالار رضا جیرفت
در روستای «گرم سالار رضا» از توابع شهرستان جیرفت، مقبره‌ای تاریخی و متعلق به دوران حکومت صوفیان قرار دارد. که از آن به «مقبره سالار رضا» یاد می‌شود. این اثر ارزشمند تاریخی مربوط به یکی از خان‌های این منطقه از ایران است. که به دلیل اهمیت آن، روستا نیز به نام این خان، شهرت یافته است. اثری که در تیرماه سال ۱۳۷۹، به‌عنوان یکی از آثار ملی کشور، به ثبت رسیده است. و هرساله میزبان جمع زیادی از توریست‌ها و گردشگران از سراسر ایران و جهان است.
محوطه باستان‌شناسی کنار صندل جیرفت
طبق کاوش‌ها و تحقیقات باستان‌شناسان، یکی دیگر از مناطق تاریخی و باستانی کشور در فاصله پنج کیلومتری از غرب شهرستان عنبرآباد و نیز ۳۰ کیلومتری از جنوب شهرستان جیرفت، کشف و ثبت شد. که به «محوطه باستان‌شناسی کنار صندل» شهرت یافته است. این کاوش‌ها به همت «یوسف مجید زاده» در مناطق مختلفی انجام شد که طبق آن‌ها حصول نتایجی شگرف ازجمله برخورداری حوزه فرهنگی هلیل‌رود از آبادانی، شکوه، رونق و تمدنی بالغ‌بر هزاره سوم است. ایشان با کشف بقایایی از اولین شهرهای احداث‌شده بشر، در این محدوده که بهره‌مند از کلیات یک شهر طبق اصول باستان‌شناسی است. پرده از تمدن و فرهنگ غنی مردمان این سرزمین برداشتند. بازدید از این منطقه برای توریست‌ها و گردشگران که درواقع موقعیت مکانی آن، همان روستای کنار صندل امروزی است، بسیار جذاب خواهد بود.
موزه جیرفت
موزه جیرفت، میزبان تعدادی از آثار تاریخی و باستانی کشف‌شده از بین هزار قلمشی بازیافتی است. که به همت باستان‌شناسان و مسئولان کشور به یکی از مجموعه‌های هنری و تاریخی ارزشمند ایران تبدیل‌شده است. در این موزه می‌توان اشیایی همچون سردیس و تندیس انسان و جانوران ساخته‌شده از سنگ مرمر، پیکره جانوران و انسان متشکل از سنگ صابونی، سفال‌هایی با قدمتی بالغ‌بر اواخر هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد در دو نوع ساده و نقش دار که از کشفیات شهداد، تپه یحیی در استان کرمان و شهر سوخته در سیستان است. آثاری همچون اشیای کوچک ساخته‌شده از سنگ لاجورد، ظروف سنگی متعلق به دوران هزاره سوم پیش از میلاد و … را مشاهده کرد.
آرامگاه امیر حیدر (گورخانه)
یکی دیگر از جاهای دیدنی جیرفت، بنایی است متعلق به دوران حکومت صفویان که در «دولت‌آباد اسفندقه» از توابع جیرفت قرار دارد. این اثر تاریخی که از آن به «آرامگاه امیر حیدر» یاد می‌شود، دارای گنبدی دو پوشه، تعدادی طاق‌نما، چندین راهرو و ایوان‌هایی دوطبقه است. طرح این مقبره از داخل بنا به‌صورت یک چهارضلعی است که سازندگان آن را در بخش بالایی به‌صورت هشت‌ضلعی و هشت طاق‌نما، تبدیل کرده‌اند. گنبد مدور نیز به‌صورت یک پوش روی آن قرارگرفته است. نمای بیرونی آرامگاه با استفاده از آجر ساخته و تزئین شده و درون بنا با خط‌های زیبا و ممتاز نستعلیق و همچنین خط نسخ، متونی ثبت‌شده است. که در باب تجلیل از مقام معنوی فردی که در آن آرمیده، ذکرشده است.
قلعه سموران جیرفت
این قلعه کهن و تاریخی در ۳ کیلومتری شمال غرب روستای رود فرق جیرفت قرارگرفته و سینه‌ای سرشار از راز و رمزهای بسیار دارد. این قلعه آن‌قدر مستحکم و دست‌نیافتنی است. که برخی شاهان و شاهزادگان فراری می‌کوشیدند تا خود را به آنجا برسانند. بماند که برخی چون ایران شاه سلجوقی به این آرزو نرسید و در بین راه کشته شد. مساحت بالای کوه که محل زندگی ساکنان آن بوده، بیش از دو هکتار وسعت دارد. در این قلعه چاه آبی با ۴ تا ۶ متر دهانه وجود دارد که افسانه‌های زیادی را به خود نسبت داده است. قلعه‌های اسفندقه، امجز، سعید خان، داستوگان و… در جیرفت نیز از قدمت برخوردار هستند.
قلعه سموران که از سنگ‌های مرمر متمایل به قرمز ساخته‌شده. در فاصله ۳ کیلومتری شمال غربی روستای رود فرق و در ۶۰ کیلومتری شرق شهر جیرفت بر فراز کوهی احداث‌شده است. دیواره بالای کوه که حدود هزار مترمربع می‌باشد از صخره‌ها و پرتگاه‌های طبیعی تشکیل گردیده است. در قسمت‌هایی که امکان نفوذ دشمن می‌رفته دیواری بلند شامل دو دروازه در ضلع جنوبی با ۱۲ برج دیده‌بانی احداث‌شده است.
معماری قلعه
طول بالای قلعه یک کیلومتر و عرض متوسط آن حدود ۱۵۰ متر است. آثار بناهای ویران قلعه با پی‌های سنگی و آجری در ابعاد و قطر ۳ سانتی‌متر به فراوانی دیده می‌شود. در ارتفاع ۲۰۰ متری بالای قلعه، دیوار سنگی دیگری با ملاط آهک وجود دارد که دورتادور قلعه احداث‌شده است.
کناره دورنی دیواره سنگی بالای قلعه، محل نگهداری اسب‌ها بوده است که هنوز آخورهای آن موجود است. آثار استحکام و موقعیت قلعه بینندگان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. چاه نسبتاً عمیق قلعه باگذشت قرن‌های متمادی و آسیب‌های فراوان هنوز عمق خود را حفظ کرده و طرز سنگ چینی کناره‌های آن بسیار جالب‌توجه است.
قسمتهای مختلف قلعه
بالای قلعه دو حوض قرار دارد که آب باران را جمع می‌کرده است. حوض بزرگ ۲۰ متر طول و ۸ متر عرض و ۳ متر عمق دارد. و چهارستون سنگی در داخل آن قرارگرفته که روی آن را برای رفع آلودگی می‌پوشانده‌اند. دیواره آجری حوض باروکش ظریفی از ماسه و آهک ساخته‌شده و حوض کوچک‌تر هم در فاصله نزدیک و بالاتر از حوض اصلی قرارگرفته است.
ساختمان قلعه سموران به قرون قبل از اسلام تعلق دارد ولی در قرون اولیه اسلامی بازسازی شد. و در دوران حکومت سلجوقیان قلعه مشهوری بوده است. قلعه سموران به علت استحکام و موقعیت طبیعی شباهت زیادی به قلعه‌های اسماعیلیه دارد. و شاید مدت‌ها مورداستفاده پیروان اسماعیلیه قرارگرفته بوده چون‌که گروه‌هایی از فرقه اسماعیلیه دارد. و شاید مدت‌ها مورداستفاده پیروان اسماعیلیه قرارگرفته بوده، چون‌که گروه‌هایی از فرقه اسماعیلیه در جبال بارز زندگی می‌کردند.
کاروانسرای گنجعلی خان جیرفت
طبق اسناد و منابع تاریخی، آقا محمدخان قاجار در زمان حمله خود به کرمان، دستور تخریب مدرسه را داد. مدرسه گنجعلی خان در این حمله، آسیب بسیار دید و ویران شد. کتابخانه مدرسه که آثار و اسناد بسیاری در دل خود جای‌داده بود. موردحمله قرار گرفت و حدود پنج هزار نسخه خطی که جزو اسناد نفیس آن دوره محسوب می‌شدند، توسط سپاه قاجار غارت شدند. مدرسه گنجعلی خان در اواسط قرن سیزدهم دوباره احیا شد و به‌عنوان کاروانسرا مورداستفاده قرار گرفت. طبق تاریخ مندرج در کتیبه سردر کاروانسرا، تأسیس محل را به ۱۰۰۷ هجری قمری می‌رسد. روی این کتیبه، معمار بنا نیز با عنوان «محمد سلطانی یزدی» معرفی و شده است.
معماری کاروانسرا
معماری بنای کاروانسرای گنجعلی خان، به شکل مدور است. این بنا در دوره شاه‌عباس کبیر و به دستور گنجعلی خان، حاکم وقت کرمان، ساخته شد. او در ابتدا میدان گنجعلی خان را ساخت و سپس با افزودن مدرسه، حمام و بازار گنجعلی خان به بنا آن را به یک مجموعه تبدیل کرد. در دوره زندیه، کاروانسرای وکیل نیز در کنار این مدرسه ساخته شد.
کاروانسرای گنجعلی خان علاوه بر استفاده‌های آموزشی، در حال حاضر یکی از بهترین اقامتگاه‌های گردشگری کرمان نیز محسوب می‌شود. در این بنا علاوه بر اینکه کلاس‌های دانشکده هنر برگزار می‌شوند؛ برخی اتاق‌های آن نیز مورداستفاده گردشگران است. گنجعلی خان که از طایفه «زیک» بود، در دوره شاه‌عباس صفوی، فرمانروایی کرمان را بر عهده داشت. او در دوره حاکمیت خود بر کرمان که از سال ۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ هجری قمری به طول انجامید، بناهای زیادی ساخت.
گنجعلی خان
گنجعلی خان زمان ولیعهدی عباس میرزا، از خدمه‌های نزدیک و معتبر درگاه ولیعهد بود و به کاردانی و کیاست شهرت داشت. هر کاری که شاهزاده عباس میرزا به گنجعلی خان می‌سپرد، آن را با نهایت دقت انجام می‌داد. و در مدت‌زمانی کوتاه به یکی از معتمدان عباس‌میرزای ولیعهد تبدیل شد. زمان مرگ محمدشاه، علاوه بر مرشد قلی خان و علیقلی خان شاملو، گنجعلی خان نیز به یاری عباس میرزا برخاست و با حفاظت از شاه او را به پایتخت بردند. و گنجعلی به‌عنوان «گنجعلی بیگ» ارتقا مقام یافت.
شاه‌عباس احترام و جایگاه ویژه‌ای برای گنجعلی خان قائل بود و او را «بابا» خطاب می‌کرد. گنجعلی خان مدت ۳۰ سال حاکمیت کرمان را از طرف شاه به عهده داشت و بعد از او نیز فرزندش به این منصب دست‌یافت. او میدانی بزرگ در کرمان بنا کرد که طول آن بیشتر از ۱۰۰ متر و عرض آن حدود ۵۰ متر بود. اطراف این میدان بناهایی خاص ساخت و میدان را با بناها محصور کرد. این مجموعه بناها که کاروانسرای گنجعلی خان نیز یکی از آن‌ها است. با عنوان مجموعه گنجعلی خان نام گرفت و تا به امروز به همین نام باقی ماند.
پلان کاروانسرای گنجعلی خان
کاروانسرای گنجعلی خان دوطبقه دارد. طبقه اول بنا همانند دیگر مدارس علمیه عصر صفویه، دارای حجره‌هایی است که شباهت زیادی به دکان‌دارند. طبقه دوم کاروانسرا از اتاق‌هایی کوچک تشکیل‌شده است که به‌صورت جداگانه ساخته‌شده‌اند؛ اما به یکدیگر مرتبط می‌شوند. اتاق‌های دنج طبقه دوم بنا، فضاهایی کوچک دارند و پنجره اتاق‌های آن رو به حیاط کاروانسرا، چشم‌اندازی زیبا را به نمایش می‌گذارند. این بنا با پلان چهار ایوانی ساخته‌شده است و پنج قوس دارد.
کاروانسرا از هشت در ورودی برخوردار است؛ دو درب بنا به بازار سراجی و درب دیگر آن به بازار قلعه باز می‌شود. بنای کاروانسرای گنجعلی خان از آجر ساخته‌شده و در تزیینات آن نیز کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری به‌کاررفته است. کتیبه‌ای که بر بالای سردر کاروانسرای گنجعلی خان قرار دارد. و تاریخ ساخت بنا و نام معمار را در دل خود جای‌داده به خط رضا عباسی، خطاط مشهور عصر صفویه، نوشته است.
قسمتهای داخلی کاروانسرا
کاروانسرای گنجعلی خان دوطبقه دارد و به‌صورت پلان چهار ایوانی ساخته‌شده است. سردر کاروانسرای گنجعلی خان، مقرنس‌کاری‌هایی نفیس داشت که امروز بخش کمی از آن به‌جای مانده است. حجره‌های بنا در دوطبقه ساخته‌شده‌اند و معماری آن‌ها به‌صورت طاق‌دار و با سبک معماری دوره صفویه بناشده است. کاشی‌کاری‌های نمای داخلی بنا که کاشی‌های معقل و معرق را شامل می‌شوند؛ نمونه‌هایی زیبا و چشم‌نواز از کاشی‌کاری‌های عصر صفویه محسوب می‌شوند. کادربندی‌های زیبای بنا، مقرض بندی‌های منقش، نقاشی‌ها و گچ‌بری‌های جذاب و منحصربه‌فرد نیز از دیگر تزیینات کاروانسرای گنجعلی خان به شمار می‌روند.