مرند یکی از شهرستان‌های زیبا در استان آذربایجان شرقی است که در فاصله ۷۰ کیلومتری شمال غربی تبریز واقع‌شده است. این شهرستان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که در دوران اوارتور ایجادشده است. مرند از شمال به رود ارس و از شرق به شهر اَهر (یکی از شهرهای آذربایجان شرقی) هم‌مرز است. بااین‌حال، مرند به دلیل سابقه تاریخی بلند و وجود جاهای دیدنی بسیار مشهور است. در این مقاله جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی مرند را یک‌به‌یک معرفی می‌کنیم.
قلعهٔ یال دیر (تپه خاکی باستانی مرند)
یکی از بزرگ‌ترین نشانه‌های قدمت تاریخی شهر مرند، وجود بقایای یک تپه باستانی در مرند است. که در محدوده شرقی شهر قرارگرفته است. تپه مرند که به قلعه مرند شهرت یافته و ۶۰۰۰ سال قدمت دارد. و آثاری از هزاره چهارم قبل از میلاد تا روزگار اسلامی در آن کشف گردیده و تحت شماره ۷۸۶ به ثبت تاریخی رسیده است.
آتشکده مانداگارنا مرند
«آتشکده مانداگارنا»، یکی از چهار آتشکده‌ای است که در بخش باستانی شهرستان مرند قرار دارد. جالب است بدانید که پس از پیروزی سپاهیان اسلام در این منطقه، اکثر آتشکده‌ها از بین رفته است. امروزه آثاری از باقی‌مانده خرابه‌های این آتشکده‌های کهن در بخش شرقی مرند برجای‌مانده؛ که به نام «کول تپه» یا «تپه خاکستری» نیز شهرت یافته است. «آتشکده مانداگارنا»، در شمال و در قسمت پشت «قبرستان باغ رضوان» و در بین باغ‌ها و مزارع قرارگرفته است.
پیشینه قلعه مانداگارنا با توجه به آثار کشف‌شده به هزاره چهارم پیش از میلاد بازمی‌گردد.
بر اساس متون ثبت‌شده از مورخانی همچون «هردوت»، «گرنفون» و «بلطیموس» که قدمت آن‌ها به ۲۲۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. شهر مرند به نام مانداگارنا یادشده است. و احتمالاً این آتشکده نیز «مانداگارنا» نام داشته است. باستان‌شناسان پیشینه این قلعه را با توجه به آثار کشف‌شده در آن به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح (ع)، تخمین زده و آن را از نوع قلعه‌های خشتی او را رکویی معرفی کرده‌اند.
قلعه سن سارود مرند
منطقه آذربایجان بیش از سایر مناطق ایران قلعه‌های تاریخی دارد. که به جهت جلوگیری از هجوم بیگانگان به حریم مقدس آذربایجان بناشده‌اند و جنبه دفاعی داشته‌اند. یکی از آن‌ها قلعه “سن سارود” در روستای چای هرزن (هرزند جدید) از توابع شهرستان مرند است. بقایای قلعه “سن سارود” هفتم مهرماه ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۱۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. روستای چای هرزن در شمال شهر مرند بین شهرهای مرند، زنوز، جلفا و دهستان هرزندات شرقی واقع‌شده و فاصله‌اش تا مرند ۳۰ کیلومتر است.
این قلعه در ۶ کیلومتری کاروانسرای تیموری معروف به “آیراندایبی” که خود در ۲۶ کیلومتری شمال مرند است. بر روی پشته سنگی مرتفع بین دو بازوی رودخانه واقع است. قلعه در جنوب روستا و در میان باغات بر بلندایی بناشده است. “سن سارود” بقایای قلعه‌ای متعلق به دوران قرون‌وسطی که گویا در قرون ۱۳ و ۱۴ میلادی (قرن هفتم و هشتم هجری) تجدید بناشده است. در قسمت شرقی آن تخته‌سنگ‌های بزرگی قرار دارد که نشانه بناهای قدیمی‌تری است که قدمت آن شاید به دوران کهن‌تر تاریخی برسد.
حمام حاج موسی مرند
حمام حاج موسی یکی از آثار ملی ثبت‌شده ایران در مرند است . که قدمت آن مربوط به اواخر قاجار می‌باشد و در تاریخ ۱۳۸۱/۱۱/۱۲ به شماره ثبت ۷۳۷۱ در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت‌شده است. نشانی این اثر ملی ثبت‌شده مرند شهرستان مرند، حمام حاج موسی می‌باشد.
حمام قاضی مرند
یکی از قدیمی‌ترین بناهای موجود مرند که می‌توان گفت قدیمی‌ترین هم هست حمام قاضی مرندمی باشد. این ساختمان در حدود سال ۱۲۷۳ با سرمایه قاضی شیخ‌الاسلام ساخته‌شده بود. وی فرمان قضاوت راازدربار قجری دریافت داشته بود. حمام قاضی بزرگ‌ترین حمام مرندشمرده می‌شد. و حمام انحصاری کوچه بالا و محله جیت گیلیم شمرده می‌شد. این حمام تا دهه هفتاد دایر بود و با پیر سالی مرحوم حاجی میراسد شیخ‌الاسلامی رو به تعطیلی نهاد.
کاروانسرای شاه‌عباسی پیام مرند
این کاروانسرا یکی از مهم‌ترین تأسیسات بین‌راهی جاده ابریشم به شمار می‌رفت. که به‌عنوان بزرگ‌ترین کاروانسرای شمال غرب کشور از مهم‌ترین ابنیه تاریخی و گردشگری کشور محسوب می‌شود. این کاروانسرا به دلیل قرار گرفتن در مسیر گردشگری ایران به اروپا و موردتوجه بودن گردشگران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
قدمت کاروانسرای پیام مرند به دوره مغول و صفویه می‌رسد. که پس از مرمت، هم‌اکنون به‌عنوان یکی از ۹۹۹ کاروانسرای موسوم به شاه‌عباسی، امکان بازدید برای عموم گردشگران را دارد. با توجه به اهمیت جذب گردشگری این مکان تاریخی و قرار گرفتن در منطقه خوش آب‌وهوای پیام و دامنه‌های کوه میشو و پیست اسکی سالانه عده زیادی به این منطقه سفر می‌کنند.
کاروانسرای پیام ازجمله کاروانسراهای معروف آذربایجان است که غالباً در دوره‌های صفویه و مغول از رونق بسیار برخوردار بود. این کاروانسرا از موقعیت مکانی سوق‌الجیشی بسیار مهمی برخوردار است. به‌طوری‌که در حال حاضر نیز می‌تواند مورداستفاده کلیه مسافران ایرانی و گردشگران خارجی که از مرز بازرگان به اروپا برعکس عزیمت می‌کنند واقع گردد.
معماری کاروانسرا
این کاروانسرا به علت اهمیت مکانی و مبادلات وسیع کالا در قرون گذشته برخلاف کاروانسراهای کوهستانی، دارای حیاط مرکزی وسیع و از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است. که از سردر رفیع، گنبد خانه حیاط مرکزی به شکل هشتی، اتاق‌ها و ایوان‌های مشرف‌به حیاط برای اقامت کاروانیان تشکیل می‌شود. این کاروانسرا با قرار داشتن در مسیر گردشگری بسیار پرتردد تبریز – جلفا در بهار و تابستان و پیست اسکی پیام در زمستان موردتوجه علاقه‌مندان است.
در سال ۱۳۷۸ با توجه به اهمیت محور شمال به جنوب کشور و آماده‌سازی ایستگاه‌هایی برای اقامت و استراحت گردشگران داخلی و خارجی بنای کاروانسرای پیام به‌صورت کالبد اولیه ولی با تأمین کلیه امکانات رفاهی جدید با طرح معماری سنتی به همت سازمان میراث فرهنگی کشور شروع به بازسازی گردید. و هم‌اکنون در شرف اتمام است.
این بنای عظیم دارای بدنه آجری و ایوان‌ها و طاق‌های رفیع به همراه برج‌های مدور در چهار گوشهآن است. و در آینده نزدیک می‌تواند به‌عنوان یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری مورداستفاده مسافران قرار گیرد.
قلعه هلاکو مرند
از مرند به‌طرف جلفا در ۲۷ کیلومتری مرند، بقایای یک بنای آجری عهد مغول در سمت شمال جاده جلب نظر می‌کند. این بنای تاریخی که نزد اهالی محل به «کاخ هلاکو» معروف است، در دشت بسیار وسیعی به نام «دشت هلاکو» یا «الاکی» واقع است. آنچه از ساختمان مغولی باقی‌مانده پی‌های سنگی و دیوارهای قطوری است. که مبین محوطه ساختمانی سی متر در سی متر می‌باشد. و بدنه‌ای از یک طاق مدخل و سر بنا باقی‌مانده از یک‌دهم طاق اصلی به علاوه پایه‌های سنگی چهارگوشه و دو برج از ضلع جنوبی که ویران شده است. بدنه طاق به سبک دیگر بناهای آجری عهد ایلخانی مغول و بر روی پایه سنگی بناشده است.
آنچه فعلاً موجود می‌باشد در حدود ۶ متر ارتفاع دارد. در حاشیه آن اثری از کتیبه کوفی مزین با آجر و کاشی فیروزه‌ای‌رنگ دیده می‌شود. که دورتادور طاق سر در بنا را پوشانده و اینک مقدار محدود و کمی از کتیبه و تزیینات آن باقی‌مانده است. قطر بدنه طاق نیم متر در یک متر است. و در جبهه خاوری آن قسمتی از بقایای دیوار ساختمان از آجر هنوز باقی است.
درست روبه روی این بنا در سمت جنوبی جاده بر روی یک تپه صخره‌ای نسبتاً مرتفع، بقایای دیواره سنگی یک قلعه مخروبه وجود دارد. که نزد اهالی محل به قلعه «گبرها» معروف است. علاوه بر اطلاق نام «قلعه گبرها» اهالی به آن «قلعه هلاکو» نیز می‌گویند. قلعه حصاری بسیار محکم و عریض می‌باشد که تا ۵/۳ متر داشته است. تعدادی تکه سفال پارتی نیز در حوالی بنا به‌دست‌آمده است. از مشاهده پاره سفال‌ها می‌توان تاریخ احداث قلعه را به ابتدای هزاره اول قبل از میلاد منسوب نمود.