زیارت اماکن مذهبی به عنوان یکی از مؤلفه های اساسی بسیاری از مردم ایران در گردشگری محسوب می شود. به نحوی که این نوع از گردشگری به نسبت سایر انگیزه های گردشگری از ثبات بیشتری برخوردار بوده است. و گردشگران غالباً به صورت مقطعی اقدام به بازدید از اماکن مذهبی می کنند.
استان اردبیل از این قاعده مستثنی نبوده و اماکن مذهبی اردبیل یکی از عوامل رونق گردشگری در این استان محسوب می شود. اماکن مذهبی اردبیل شامل مساجد، امامزاده ها و سایر بناهای مذهبی است. هدف این مقاله معرفی مهم ترین جاذبه های مذهبی اردبیل است که به شرح زیر می باشد.
مسجد جامع – اردبیل
این بنا در شمال شرقی شهر اردبیل، بین محله‌های پیر شمس‌الدین و عبدالله شاه بر روی تپه مرتفعی واقع گردیده و یکی از قدیمی‌ترین مساجد شمال غربی ایران است. با توجه به حفاری‌های باستان‌شناسی که در محوطه اطراف این مسجد صورت گرفته است. بقایای شبستان‌های ستون‌دار در بخش شرقی و شمالی و همچنین آثاری از کتیبه‌های متعلق به قرن سوم و چهارم ه.ق کشف گردیده است.
اصل بنای کنونی مسجد در دوره سلجوقیان بر روی بقایای کهن‌تری ساخته‌شده، که درنتیجه حمله مغول در حوالی سال ۹۲۰ هجری ویران و در حدود سال ۹۵۰ هجری مجدداً بازسازی گشته است. در این بازسازی، گنبد به‌طور کامل بازسازی‌شده و تزیینات مختلف گچ‌بری و نقاشی در شبستان و محراب آن انجام گردیده است.
معماری مسجد جامع-اردبیل
بنای فعلی مسجد از گنبد خانه‌ای ویران و ایوانی که در دوره‌های بعد به شبستان ستون‌داری تبدیل‌شده، تشکیل می‌شود. در حدود ۱۶.۵ متری مسجد، بقایای مناره‌ای از دوره سلجوقی به ارتفاع هشت متر و قطر پنج‌متر باقیمانده، که به هنگام آبادانی مسجد در کنار آن قرار داشته است.
این مسجد که در برخی از نسخه‌ها و کتاب‌ها از آن به‌عنوان مسجد جامع نیز یادشده، بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم‌نظیری است. که در دوره‌های مختلف اسلامی به‌ویژه دوره سلجوقی شکل‌گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده است. پوشش فعلی مسجد به‌صورت سقف تیرپوشی مسطح با استفاده از سه ردیف پایه ستون‌های سه‌تایی میباشد که در زمان قاجار ساخته‌شده است.
مسجد جمعه اردبیل به‌مرورزمان صدمات زیادی خورده است. که آخرین و جدیدی‌ترین آن در سال ۱۳۵۷ بوده که در طی آن در جریان ساخت و توسعه امتداد خیابان سی متری، بخش زیادی از تپه تاریخی از بین رفت. و بدنه شرقی محوطه محراب مسجد دچار شکستگی و رانش شد. هم‌اکنون این مسجد به دلیل قرار گرفتن در مسیر حرکت وسایط نقلیه سنگین در معرض لرزش و فرسایش هر چه بیشتری قرار دارد. و خطر تخریب و فرسودگی آن را تهدید می‌کند.
مسجد قدیمی میرزاعلی اکبر مجتهد-اردبیل
این مسجد مربوط به دوره قاجار است. که به دست حاج محمدحسین امین (از خاندان امینی‌ها ساخته و در اواخر دورهٔ قاجار به دست مرحوم میرزاعلی اکبر مجتهد تعمیر شده و چون محل درس و منبر آقا میرزاعلی اکبر در این مسجد بوده، از همان تاریخ مسجد به نام ایشان اشتهار یافته است.
معماری مسجدمیرزاعلی اکبر مجتهد
این مسجد تاریخی که در میدان مصلی اردبیل قرار دارد و در تاریخ ۱۱ تیرماه ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۷۶۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. دارای دو در است. بنای ساختمان مسجد به ابعاد ۳۰ × ۲۶ متر و سقف آن روی ۳۰ ستون با قطر متوسط ۸۸ سانتی‌متر بناشده است.
سقف آن دارای گنبدهایی است که روی تاق میان ستون‌ها ساخته‌شده و مصالح ساختمانی آن آجر است. در پشتی مسجد که به کوچه شهید گاه باز می‌شود، زنجیری وجود دارد که یک‌طرف آن پاره شده و روی لوله اتصالی آن « بسم‌الله الرحمن الرحیم – ادخلو الباب مسجده – وقولواحطه نغفر لکم – خطایاکم و سنزید المحسنین – عمل مرتضی» حک‌شده است. زنجیر به سقف و طرفین در ، آویخته است.
در ضلع جنوبی حیاط‌خلوت پنجره مشبک گره چینی بالنسبه پرکاری باقیمانده است. گوشه جنوب شرقی حیات خلوت با کف شکن دراز به شبستان مسجد مرتبط است که در آن اتاقی مستطیل شکل با تزئینات چوبی به نام اتاق یا حجله حضرت ابوالفضل العباس ساخته‌شده است. در ضلع شرقی مسجد حجره‌های طلاب علوم دینی در دوطبقه ساخته‌شده است . دروازه از سنگ و آجر است و پایه‌های دروازه نیز از سنگ ساخته‌شده است. وسط صحن کنار حوض بزرگ سنگی ، یک سنگاب شیاردار با قطر دهانه ۱/۱۹ و ارتفاع ۰/۷۹ متر و ۳۲ شیار عمودی از سنگ خارا قرار دارد.
جذابیت های مسجد میرزا علی اکبر مجتهد
از دیگر جاذبه‌های این بنا، دو منبر است که یکی مشبک و چوبی و دیگری به‌صورت صندلی بازودار چرخ‌دار است. در جنوب مسجد، مدرسه علمیه و ساختمان جدید کتابخانه قرار دارد. ساختمان قدیمی مدرسه نیز تجدید بناشده است. در قسمت جنوب شرقی و در بیرون مسجد، مناره‌ای قرار دارد که با کاشی‌های فیروزه‌ای، آبی و زرد به‌صورت لوزی‌های به‌هم‌پیوسته تزیین‌شده است . این مناره در سال ۱۳۷۰ هجری شمسی توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت کامل شده است.
زیارتگاه حلیمه خاتون- اردبیل
بقعه متبرکه بانو حلیمه خاتون در خیابان سی متری کوچه حاج میر صالح در بافت تاریخی شهر اردبیل قرار دارد این بقعه به بانو حلیمه خاتون دختر حضرت موسی کاظم (ع) ، خواهر حضرت معصومه (س) ، حضرت امام رضا(ع) و یکی از امام‌زاده‌های واقع در اردبیل به نام امامزاده صالح (ع) نسبت داده می‌شود. وی به‌واسطه اینکه فرزند امام موسی کاظم (ع) و خواهر امام رضا(ع) است از ارج‌وقرب والایی در نزد اهالی اردبیل برخوردار است. بنای قدیمی این امامزاده به دلیل فرسودگی تخریب‌شده و ساختمان جدید از سال ۱۳۱۷ شمسی جای آن را گرفته است. در ج وار بنای امامزاده که از داخل مزین به آینه‌کاری میباشد مقبره بانی ساختمان امامزاده ، «حاج‌آقا میر صالح» قرارگرفته است. این زیارتگاه در بین اهالی اردبیل به قیز امامزاداسی (امامزاده دختر) معروف است.
بقعه سلطان خواجه علی-اردبیل
زیارتگاه سلطان خواجه علی در مرکز بخش ثمرین شهرستان اردبیل واقع‌شده است. تاریخ ساخت بنای قدیمی به ۱۱۰ سال پیش‌برمی گردد و تنها بخش باقیمانده از آن دو سنگ‌قبر است. مساحت بنای اصلی حدود ۱۶ مترمربع و مصالح مصرفی خشت و کاه‌گل بوده که در زمین‌لرزه اسفندماه سال ۱۳۷۵ هجری شمسی تخریب‌شده است. مقدمات احداث بنای جدید به همت اعضای شورای روستا فراهم آمده بود که در حال حاضر به‌صورت نیمه‌کاره رهاشده است. در داخل بقعه ، قبر منسوب به یکی از نوادگان امام هفتم (ع) بوده و بنام پیر خواجه علی مشهور است و در منطقه از شهرت خاصی برخوردار است. اهالی از این زیارت گاه به‌عنوان پیر یاد می‌کنند. زیارتگاه در کوچه پیر قلی لو واقع‌شده است و سه اصله درخت جنگلی کهن‌سال در محوطه آن وجود دارد که قدمت آن‌ها به بیش از هزار سال می‌رسد.
زیارتگاه سیده صونا-مشگین شهر-اردبیل
بقعه آغاباجی در محوطه مجموعه آموزشی روستای نصیرآباد مشکین‌شهر که درواقع بخشی از محوطه قبرستان روستاست قرار دارد. آغاباجی بانوی سالخورده‌ای بوده که تا ۹۰-۷۰ سال پیش در نصیرآباد می‌زیسته و مورداحترام اهالی بوده است. بعد از وفات وی او را در محوطه قبرستان نصیرآباد دفن کرده و بر سر مزار وی چهاردیواری آجری برپا کرده همسر و برادران سیده را هم پس از فوت در کنار وی دفن می‌کنند.
اهالی روستا از کرامات سیده چه در زمان حیات ایشان و چه در زمان ممات یادها می‌کنند و ایشان را منبع فیضی برای اهل روستا می‌دانند. در سال‌های اخیر نوادگان وی چهاردیواری گلی را تجدید بنا نموده و بنای فعلی را شبانه بر سر مزار ایشان می‌سازند. بنای فعلی، ساختمان چهارگوش مستطیلی شکلی با بدنه آجری است که چهار مزار را در خود جای‌داده است. با احداث مجموعه آموزشی مذکور قبر آغاباجی هم در محوطه این مجموعه قرار می‌گیرد. مردم روستا هنوز هم برای نیاز و توسل جستن به وی بر سر مزار ایشان می‌آیند به نوشته آقای قاسم پورایمان در کتاب مشکین‌شهر نگین سبز آذربایجان ، سیده آقاباجی فرزند سید محمد معروف به سیده صونا از محبوبیت خاصی در بین اهالی مشکین‌شهر برخوردار بوده و بعد از وفات نیز این علاقه‌مندی مردم دوام یافته است.
زیارتگاه سید محمود (حاجی‌بابا)-نمین-اردبیل
بقعه حاج محمود معروف به « حاجی‌بابا » در شش کیلومتری عنبران سفلی در شمال شهرستان نمین قرارگرفته است. وی اهل عنبران و عابد و عارفی بوده که مورداحترام مردم بوده است. بنای مقبره در فاصله ۲۰۰ متری از مقبره بابا خرم و در بخش مرتفع‌تری از کوه‌های غربی مشرف‌به روستا استقراریافته است. این بنا دارای حیاطی به ابعاد تقریبی ۵ متردره متر بوده که یک ورودی شرقی دسترسی را به حیاط ممکن می‌سازد. گنبد خانه که قسمت اصلی بنای مقبره تلقی می‌شود به‌صورت نیمه‌کاره باقیمانده است. مقبره حاج محمود نیز مانند دیگر مقابر این منطقه در حریم داخلی قبرستان واقع‌شده است.
بقعه متبرکه سلطان رسول پیر شیخ سید محمود-نمین- اردبیل
بقعه متبرکه سید محمود امین جان معروف به سلطان رسول پیر شیخ سید محمود در ۹ کیلومتری شمال شهرستان نمین در گورستانی واقع در تپه شرقی مشرف‌به روستا به نام ساری توربه و در محل سرسبزی که انبوه درختان آن را احاطه کرده مستقرشده است. در نزدیکی مقبره ، درختی قدیمی قرار دارد که صاحبان حاجت برای نذرونیاز پارچه به آن می‌بندند. سلطان رسول پیر شیخ سید محمود، هم‌عصر سید خرم بوده و تاریخ آن به دوره صفویه برمی‌گردد. مقبره دارای بنایی کوچک و زیبا میباشد که با مصالح بومی در مقیاسی مردم وار و محقرانه اجراشده است.
آسمانه بنا با گنبد عرقچین پوشش داده‌شده است. و در کنار این گنبد خانه اتاقکی با در کوتاه (ارتفاع یک متر) وجود دارد. که احتمالاً برای ذکر و سماع دراویش آن زمان و یا اقامت زائرین استفاده می‌شده است. فضای داخلی این مقبره به‌صورت هشت‌ضلعی منتظم است که ورودی آن از سمت قبله میباشد. به نقل از درویش مراقب مقبره هر ضلع از بدنه را به یکی از پیامبران نسبت می‌دهند و ورودی آن به رسول اکرم (ص) ختم می‌شود.
بقعه امین الدین جبرائیل-کلخوران- اردبیل
بقعه معروف شیخ جبرائیل پدر شیخ صفی الدین اسحق اردبیلی وجد پادشاهان صفوی در قریه کلخوران اردبیل که تا چندی پیش از قراء حاشیه اردبیل به شمار میرفت واقع شده است. به همین دلیل روستای کلخوران گاه به نام این بقعه، «شیخ کلخوران» هم خوانده می شود. امین الدین جبرئیل که در حادثه حمله گرجیها طفل یک ماهه ای بیش نبود بعد از پدر وارث وی گردید و بعدها به سلک مریدان خواجه کمال الدین عربشاه اردبیلی در آمد. وی به امر زراعت اشتغال داشته و کرم و بخشش ایشان زبانزد همه بود.
مکانی که این مقبره در آن احداث شده، محوطه ای وسیعی است. که به باغ شیخ معروف میباشد و در سال ۱۰۳۰ هجری قمری یعنی اوایل قرن دهم ساخته شده است. بنای بقعه، مربوط به اوایل قرن دهم هجری قمری است. فرم پلان، مستطیل دولب یخ می باشد که از ضلع شمال شرقی توسط یک پیشخوان و چهار پله با صفه اصلی ارتباط برقرار می سازد .
معماری بقعه امین الدین جبرائیل
دورتادور بدنه دارای هفت طاق نما از قوس تیزه دار بوده که به عنوان نشیمن و سایه بان عمل می کند. دو طرف ورودی بقعه، کاشی کاری معرق بوده وطرح گل و گلدان اسلیمی خطایی اجرا شده است .
مابین پیشخوان ورودی و گنبدخانه فضای مستطیل شکلی با تزئینات زیبای کاشی کاری و کشته بری و لایه چینی قرار گرفته که روحانیت خاصی به فضا داده است. این بخش در جناحین جنوبی دارای دو اتاق برای زائرین می باشد. پس از این فضا ، گنبدخانه مقبره قرار دارد. که این فضا نیز دارای تزئینات مشابه بخش قبلی بوده و دو اتاق جهت اقامت زائرین دارد. در بخش فوقانی کاشی کاری ها ، کتیبه ای به خط غلامرضا عباسی با گچ اجرا شده که مضمون آن دعا و آیات قرآنی است. سقف این فضای هشت ضلعی با گنبد و مقرنس پوشانده شده و زیبایی خاصی را در کنار سایر تزئینات ایجاد نموده است. گنبد این بناجزو معدود گنبدهای سه پوسته ایران است که به صورت خشخاشی اجرا شده اند.
بقعه شیخ حیدر – مشکین شهر-اردبیل
شیخ حیدر از نوادگان شیخ صفی‌الدین اردبیلی، فرزند شیخ جُنید و خدیجه و پدر شاه اسماعیل که در مشکین شهر متولد شد. بقعه شیخ حیدر در ۹۲ کیلومتری غرب مرکز استان اردبیل و در مرکز شهرستان مشکین شهر قرار دارد. در تاریخ ۱۸ تیرماه ۱۳۱۱ ه.ش تحت شماره ۱۸۴ جزء آثار ملی به ثبت رسیده است.
این مقبره در باغ سبز و باصفایی که قبرستان قدیمی مشکین شهر بوده و در مرکز شهر قرار دارد، واقع‌شده است. نمای خارجی این بنا به‌صورت برج بلندی به ارتفاع تقریبی ۱۸ متر و به قطر ۵/۱۰ متر به‌صورت استوانه‌ای است.
معماری بقعه شیخ حیدر
این بقعه از بیرون به شکل برج مدور و از داخل به شکل ۱۲ ضلعی و در دوطبقه قسمت زیرین سردابه و قسمت فوقانی به‌صورت برج مدور با ارتفاع ۵/۱۸ متر و قطر ۵/۱۰ متر است. بقعه شیخ حیدر از خارج مزین به کاشی‌های فیروزه‌ای‌رنگ با آیه‌هایی از قرآن کریم و اشکال هندسی تزئین شده است. در بدنه بیرونی بقعه دو نوع کاشی‌کاری به‌کاررفته یکی به‌صورت معرق‌کاری که در سردرهای بنا به‌کاررفته است. و نوع دیگر کاشی‌کاری تلفیقی از آجر و کاشی به رنگ فیروزه‌ای به ابعاد ۶*۶ که لفظ (بسم‌الله) و (جل جلاله) و آیات ۲۷-۲۸-۲۹ از سوره فتح با خطوط کوفی بنایی مزین شده است.
این بنا از دوطبقه تشکیل‌شده است. که درب ورودی طبقه زیرزمین (سردابه) در شمال برج قرار دارد. و ورودی سردابه با دو پله سنگی و راهرو به عرض ۱ متر ارتفاع ۲, ۳۰ متر با طاق‌های سنگی قوسی شکل به داخل سردابه به شکل ۱۲ ضلعی راه دارد.
در داخل سردابه ۷ قبر موجود است. که ۶ قبر موجود در وسط گنبد و یکی از قبرها به‌صورت مجزا در انتهای سردابه جای گرفته است. قبر شیخ حیدر در منتهی‌الیه سردابه قرارگرفته است. پلان برج یا اتاق فوقانی به شکل دوازده ضلعی منظمی است. که هر ضلع آن ۲۰/۲ متر میباشد و به علت احداث شیارهای سرا سری در سطح داخلی برج، بنا بلندتر ساخته‌شده و ارتفاع بیشتری دارد.
بقعه سید ابراهیم- روستای کرین-اردبیل
بقعه سید ابراهیم از اماکن زیارتی روستای کرین میباشد. بنای بقعه چهاردیواری خشتی با سقفی از تیرک چوبی و کاه‌گلی است. که در خارج از محوطه روستا در فضای سبز و زیبای میان دو کوه درسمت پائین جاده قرارگرفته است. این بنا در عین سادگی و بی‌پیرایگی محلی برای نذورات و راز و نیاز مردم میباشد اما از نسب امامزاده اطلاع چندانی در دست نیست.
امامزاده سید سلیمان – مشگین شهر-اردبیل
امامزاده سید سلیمان نوزدهمین فرزند حضرت امام موسی کاظم (ع) است. این امامزاده در شهر فخرآباد شهرستان مشگین شهر واقع‌شده است. مقبره امامزاده سید سلیمان (ع) به سال ۱۲۴۳ هجری قمری مطابق با آنچه بر روی آجرهای بنا نوشته‌شده است. و با توجه به شیوه معماری، در زمان قاجاریه ساخته‌شده است.
بنای اولیه این مقبره و بارگاه، در دوران صفویان بنیان نهاده شده است. آثار درب ورودی و ایوان طاق که با خشت خام و گل ساخته‌شده است، در ضلع غربی و شمالی محوطه مقبره کاملاً مشهود است. و حاکی از عظمت و شکوه خاص این مکان مقدس قبل از دوران قاجاریه است. صحن حرم و اطراف آن، آرامگاه خانواده سادات، مقبره سران و بزرگان قوم و قبیله طوایف مغان و به‌ویژه شهدای جنگ ایران و عراق در دوران معاصر است.
معماری امامزاده سلیمان
گنبد بنا که به‌صورت شبدری تند است، با کاشی‌کاری فیروزه رنگ پوشیده شده که عمده کاشی‌های آن ریخته‌اند. ورودی برج، از جانب غربی و از داخل مسجد است که بر بالای آن، نقش شیری به حالت خوابیده تصویر شده است. هم‌اینک، این امامزاده به قطب مذهبی و فرهنگی شهر فخرآباد و شهرستان مشگین شهر تبدیل‌شده و طرح جامع آن در دست اجراست.
سالانه و در مناسبت‌ها و ایام خاص نظیر ماه‌های محرم، صفر، رمضان و اعیاد قربان، فطر، غدیر و نوروز، این امامزاده میزبان زائران و عاشقان اهل‌بیت علیهم‌السلام، از شهرهای مختلف ایران اسلامی و حتی کشورهای حوزه قفقاز است.
همچنین در این مقبره تعدادی ظروف بسیار قدیمی منحصربه‌فرد و چندین کتاب خطی نفیس نگهداری می‌شود که می‌توان به نسخه‌های دست‌نویس شاهنامه فردوسی اشاره نمود.
مزار شهدای – گرمی-اردبیل
این مکان قطعه‌ای از بهشت بوده که محل نزول رحمت الهی و فرود فرشتگان است. و در این زمینه باید جایگاه شهدا را گرامی داشته و مقام قرب الهی را در بین همگان معرفی و تبیین کنیم.
مقبره سید میری – نیر-اردبیل
یکی از نوادگان امام سجاد (ع) در قبرستان عمومی شهر نیر مدفون است. که مورداحترام اهالی منطقه بوده و شب‌های جمعه بر سر مزار این بزرگوار شمع روشن کرده و نذورات احسان می‌کنند.