بناب در فاصله حدوداً ۱۲۰ کیلومتری از شهر تبریز و در جنوب غربی استان آذربایجان شرقی واقع‌شده است. بر اساس نشانه‌ها و آثار شناخته‌شده در شهر بناب، قدمت تاریخ و تمدن این شهر به ۶۰۰۰ سال قبل می‌رسد. این محل به دلیل داشتن آب‌وهوای معتدل و بارندگی‌های سالیانه و زمین‌های مسطح و هموار و قرار گرفتن اراضی در دامنه‌های سهند و سواحل دریاچه ارومیه محلی مناسب برای اسکان بشر بوده است. با مجله سفر و گردشگری پارس همراه باشید تا جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بناب را به شما عزیزان معرفی کنیم.
پل پنج چشمه بناب
در نزدیکی شهر بناب رودخانه‌ای قرار دارد. که از بلندای کوه سهند سرچشمه گرفته و با عبور از چند روستا در نزدیکی بناب درنهایت به دریاچه ارومیه می‌ریزد. این رودخانه که صوفی نامیده می‌شود. تقریباً جزو رودخانه‌های دائمی منطقه بناب محسوب می‌شود. در جنوب شهر بناب و بر فراز این رودخانه پلی زیبا و آجری قرار دارد که چندین سده است که محل عبور و مرور است.
از زمان ساخت این پل اطلاع دقیقی در دست نیست اما آن‌طور که به نظر می‌رسد پل در زمان صفویان ساخته‌شده است. برخی معتقدند که پل از قرن‌ها قبل و در دوران ساسانی ساخته‌شده اما در دوران صفویه موردبازسازی و مرمت قرارگرفته است.
ویژگی های پل
این پل که در بناب به “بش گوزلی کورپی” شهره است. به علت داشتن پنج دهنه در پایه پل، به پل پنج چشمه شهره است. طول پل ۵۰ متر و عرض آن ۸.۵ متر است. و بیشترین ارتفاع آن از سطح رودخانه به ۵.۸ متر می‌رسد. به‌سان اغلب پل‌های این منطقه این پل نیز از جنس سنگ و آجر است و ملاط آن ساروج است. رنگ سرخ آجرهای پل هاله‌ای از رنگ سرخ را در سراسر پل ایجاد کرده است.
پنج دهنه پل که به‌اصطلاح معماری طاق‌های جناغی هستند نه‌تنها سبب سبک شدن و مقاومت بیشتر پل می‌شده است. بلکه در مواقع پرآبی رودخانه و سیلاب سبب جلوگیری از شکستن پل می‌شد. هیچ سندی مبنی بر نام سازنده این پل نیز در دست نیست.
به سبک اغلب پل‌های صفویه دو جان‌پناه از جنس آجر در دو طرف ورودی پل قرار دارد. این پل به دلیل قرار گرفتن در مسیر آذربایجان به عتبات و همچنین شاهراه قدیمی ابریشم از اهمیت بالا و استراتژیکی برخوردار بوده است. در روزگاران قدیم در اطراف این پل مشعل‌هایی تعبیه می‌شده تا مسافرین راه خود را پیدا کنند. که متأسفانه امروزه اثری از آن باقی نمانده است.
اطراف پل نیز به سبب وجود رودخانه صوفی پر از باغات میوه و تاکستان‌های انگور بوده و چشم‌انداز بسیار زیبایی داشته است. در برخی از کتب تاریخی این پل به پل فردوس نیز شهره است.
موزه مردم‌شناسی و حمام مهرآباد بناب
این حمام واقع در خیابان شهید مطهری که به موزه مردم‌شناسی جنوب سهند تبدیل‌شده است. به‌جای مانده از دوره صفویه با معماری ارزشمند کامل حمام‌های قدیمی آذربایجان است. و در زمینی به مساحت ۳۴۲ مترمربع ساخته‌شده و روبه روی آن‌هم بنای مسجد تاریخی مهرآباد قرار دارد. و این بناها مجموعه شهری کاملی را تشکیل داده‌اند. اشیای موجود در این موزه از منطقه جنوب کوهستان بزرگ و زیبای سهند و از شهرستان‌های هشترود، مراغه، بناب، عجب‌شیر و ملکان گردآوری‌شده است.
بنای زیبای حمام مهرآباد شامل ۱۲ بخش مختلف مردم‌شناسی است. و در آن آلات و ادوات موسیقی، صنعت پارچه‌بافی، روشنایی، زیورآلات، پوشاک، تدفین، طب سنتی، ادعیه و طلسمات، ابزارآلات سنتی کشاورزی، دست بافته‌های سنتی، آهنگری و ظروف مرتبط با آب در فرهنگ مردم جنوب سهند به نمایش عمومی درآمده است.
پل ‘ قیزلار کورپوسی’ بناب
این پل از معماری‌های دوران صفوی در جنوب آذربایجان شرقی است. که بازدیدکنندگان را به‌سوی توسعه گردشگری ملکان هدایت می‌کند و مرکز تمرکز گردشگران این شهرستان است. وجه‌تسمیه این پل بنا به اسناد تاریخی به الهه آب و باران ایران باستان آناهیتا برمی‌گردد. و ساحلی زیبا در میان تاک‌ها و درختان میوه و آب و هوایی کم‌نظیر از جاذبه‌های این پل تاریخی است.
این پل بر روی رودخانه ‘مردق’ و مابین روستاهای ‘قلعه چوق’ و ‘قلی کندی’ از توابع شهرستان ملکان قرار دارد. و به علت نوع طاق‌ها و ترکیب نمای سنگی و آجری از اهمیت ویژه برخوردار است. این پل که در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در ایام تعطیلات از مناطق هدف گردشگری و محل تفریح مسافران و اهالی این شهرستان است.
خانه سیف العلما (موزه صفوی بناب)
این خانه در محله گزاوشت که از محلات قدیمی شهر بناب است. و در خیابان شهید بهشتی (خیابان دریا) قرار دارد. فاصله این خانه از میدان اصلی شهر در حدود ۵۰۰ متر به سمت غرب می‌باشد. این بنا مربوط به اوایل دوره قاجاریه است. که به منزل سیف العلما» شهرت دارد. که متعلق به شیخ علی قاضی می‌باشد. و بنا در دوطبقه و با نمایی آجری رو به جنوب بنا گردیده است. که مصالح عمده آن چوب، آجر و خشت است.
می‌توان گفت این بنا با الگوبرداری از مسجد اسماعیل بیگ بناب که مربوط به دوره صفویه می‌باشد، ساخته‌شده است. ایوان جلوی این منزل دارای چهارستون با پایه ستون‌های سنگی درست‌شده است. و مساحت این خانه ۴۵۰ متر بوده و دارای حیاط در جلوی ساختمان و با عرصه‌ای در حدود ۴۹۰ متر می‌باشد. این خانه در دوطبقه ساخته‌شده است.
ویژگی محوطه خانه
با توجه به پنجره‌های موجود در طبقه فوقانی چنین استنباط می‌شود. که این خانه در وسط باغ بزرگی قرارگرفته بود که تماماً در اضلاع چهارگانه آن پنجره‌های کوچکی جهت تهویه و روشنایی استفاده می‌گردید. این نظریه با اظهارات محلی کاملاً مطابقت دارد. خیابان شهید بهشتی در سال‌های قبل باغ ضلع جنوبی ساختمان را به دو قسمت تقسیم و اضلاع دیگر آن نیز به‌وسیله وراث به قطعاتی تفکیک و به‌مرورزمان به واحدهای مسکونی و تجاری معاصر تبدیل گردیده است. در حال حاضر در قسمت شمالی ساختمان، باغ بزرگی هنوز وجود دارد.
بعد از ورود به حیاط یک ایوان ستون‌دار با چهارستون چوبی در جهت شرقی و غربی در یک ردیف دیده می‌شود. که زیر این ستون‌ها پایه ستون‌های سنگی به ابعاد ۴۲ سانتیمتر در ارتفاع و ۳۷ سانتیمتر در عرض به‌صورت مربع و حجاری‌شده است. به‌صورت مقرنس و خطوط کنده زیگزاگی به صور مثلث هستند. قسمت تحتانی پایه ستون‌ها به‌صورت مربع و قسمت تکیه‌گاه ستون‌های چوبی به‌صورت دایره که وسط آن حفره‌ای جهت نشست ستون‌ها گود گردیده است.
در حال حاضر حیاط این خانه به‌صورت مستطیل و در ابعاد ۲۸ متر طول (غربی – شرقی) و عرض بعد از ایوان ۷/۷۰ متر (شمالی – جنوبی) می‌باشد. نمای این ساختمان با آجر و دارای تزئینات آجری در داخل قاب‌بندی به‌صورت خفته‌وراسته و در نمای طبقه فوقانی به‌صورت خوابیده و اشکال هندسی و در رخ‌بام به‌صورت آجرهای شتری و قورباغه‌ای کارشده است.
معماری داخل بنا
ورودی ساختمان از سمت جنوب و با ورود به سرسرا که از دو طرف سرسرا دو اتاق در سمت غربی و دو اتاق در سمت شرقی وجود دارد. در ضلع شمالی اتاق ها دو اتاقک دیگر نیز در هر قسمت تعبیه‌شده است. در هر اتاق دو شکاف و دو عدد طاقچه در داخل دیواره‌های قطور خشتی وجود دارد. در اتاق انتهایی (ضلع شرقی – غربی) نیز دو شومینه آجری قرار دارد.
سپس با یک‌راه پله به عرض ۲/۶۰ متر و به ارتفاع هر ۱ پله ۲۰ سانتیمتر و به تعداد ۴ پله به یک پاگرد که به دو جهت طبقه‌بندی فوقانی و سپس با ۶ پله به ارتفاع ۲۰ سانتیمتر به بالا راه می‌یابد
راه‌پله در طبقه فوقانی به یک سرسرا منتهی است ازنظر پلان و معماری طبقه فوقانی دقیقاً تکرار پلان و معماری طبقه اول است.
در لایه‌برداری اندودهای داخلی این خانه میراث فرهنگی شهرستان بناب در زیر لایه گچی به بقایای رنگ و تزئینات مختلف هندسی و گیاهی بارنگ آبی لاجوردی برخورد نمود. سقف این خانه در طبقه فوقانی و اول به‌صورت مسطح و یا مصالح تیرهای چوبی و پردو پوشش گردیده است. از ویژگی‌های شاخص معماری این بنا می‌توان به قرینه در نما اشاره کرد.
مصالح
درها و پنجره‌های این خانه از چوب و با تزئینات قاب‌بندی مستطیل و مربع به‌صورت ساده درست‌شده است. لازم به ذکر است که مصالح این خانه اکثراً از خشت باروکش (نما) آجری، چوب و پوشش داخلی با گچ و کاه‌گل و در سقف به‌صورت کادربندی تزیین گردیده است. منزل سیف العلما مربوط به اوایل دوره قاجار است. این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۳۹۶۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آثار به نمایش درآمده در این موزه مربوط به دوره صفوی می‌باشند.
در بخش سکه، سکه‌هایی از تمام سلاطین دوره صفوی به نمایش درآمده‌اند. در بخش نگارگری، تصاویری از نگاره‌های شاهنامه تهماسبی، یکی از شاهکارهای هنری مکتب تبریز دوره صفوی به نمایش درآمده است.
در بخش خط و کتابت موزه، کتب خطی این دوره در کنار تصاویری از قطعات خوشنویسی از استادان بزرگ دوره صفویه قرار دارد. ظروف مسی دوره صفوی و آثاری از شهرستان بناب دیگر آثار این موزه را تشکیل می‌دهند.
کبوتر خانه امیر فرهنگی بناب
این بنا مربوط به اواخر دوره قاجارِ و در بناب، خیابان شهید باهنر واقع‌شده است. و این اثر در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۲۸۴۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا از سه‌طبقه تشکیل‌شده که طبقه بالایی به‌عنوان نگهبانی و طبقه وسطی برای نگهداری کبوتر و طبقه پایینی به‌عنوان خانه باغ مورداستفاده قرار می‌گرفته است.
در جنگ جهانی دوم، توسط هواپیماهای جنگی روس به گمان اینکه این مکان یک برج دیدبانی برای پاسگاه نظامیه، مورد هدف قرار گرفت ولی خوشبختانه آسیب جدی به آن وارد نشد.
وضعیت کنونی بنا
این بنا اکنون در وضعیت تخریبی قرارگرفته و آگه مرمت نشود به‌کلی نابود می شود. همچنین می توان برج را یکی از آثار منحصربه‌فرد استان آذربایجان شرقی در نظر گرفت. با توجه به یاد نوشته‌های روی دیوار این بنا قدمت آن ۱۱۲ سال تخمین زده می شود. (سال ۱۲۸۰ ه.ش). این بنا اولین بار توسط حاج عباسعلی امیر فرهنگی به سال ۱۳۴۲ ه.ش مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
و دوباره در سال ۱۳۹۰، به درخواست وراث امیر فرهنگی، اداره میراث فرهنگی اقدام به بازسازی اثر کرد. و به همت مرحوم حاج عباسعلی امیر فرهنگی و اداره میراث فرهنگی این خانه باغ پابرجاست و سالانه بازدیدکنندگان زیادی از این اثر بازدید می‌کنند.
حمام حاج فتح‌الله بناب
این بنا به حمام حاج فتح‌الله شهرت دارد. که به نام حاج بدلی صاحب فعلی بنا نیز یاد می‌شود. در حدود ۱۵ سال است که از آن استفاده نمی‌شود و مربوط به اوایل دورهٔ قاجاریه می‌باشد. گرمابه حاج فتح‌الله جزو مهم‌ترین گرمابه‌های شهرستان بناب است. که در کنار مسجد قرمز و جاده قدیمی «ما حال گاو دل» قرارگرفته است. این جاده قدیمی که از آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جاده‌های تجاری ایران یاد می‌شود. از شهر بناب می‌گذرد. و در آن زمان کاروان‌ها قبل از وارد شدن در شهر به این حمام می‌رفتند تا با طهارت به شهر وارد شوند.
این حمام تاریخی به علت عدم توجه و ساخت‌وسازهای اخیر متروکه مانده است. و بخشی از آن نیز تخریب و تبدیل به حمام جدیدی شده است.
«این گرمابه حدود ۱۵ سال متروکه باقی ماند. و مالکین خصوصی آن پس از مدتی به‌قصد ساختن حمام جدیدی یکی از گنبدهای آن را ویران کردند. و حمام جدیدی را احداث نمودند. اما خوشبختانه بخش اعظمی از این حمام تاریخی سالم باقی‌مانده و تنها راه نجات باقی‌مانده آن مرمت و معرفی این بنای تاریخی بود.
پل تاریخی لیلان بناب
این پل مربوط به دوره صفوی است . و در شهرستان ملکان، بر روی رودخانه لیلان چای واقع‌شده و این اثر در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۸۳۹۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این پل در روزگاران گذشته راه ارتباطی همدان، کردستان و مراغه و تبریز را در برمی‌گرفته است. و اکنون به‌واسطه جاده جدیدالاحداث میاندوآب ملکان ارتباط از این طریق انجام می‌گیرد. و در حال حاضر پل ارتباطی است. برای رسیدن به روستاهای فتح‌الله کندی، محسن‌آباد (جین قره). و ورود به شهر لیلان از طریق این پل امکان‌پذیر می‌باشد. این رودخانه از کوهستان‌های شرقی لیلان سرچشمه و به‌طرف غرب جریان و در نزدیکی شهر میاندوآب به رودخانه زرینه‌رود می‌پیوندد و درنهایت به دریاچه ارومیه می‌ریزد.
پیشینه تاریخی پل لیلان
این پل در جنوب شهر لیلان بر روی رودخانه لیلان چای بنا گردیده و از آثار دوران ایلخانی می‌باشد. رودخانه لیلان چای دشت حاصلخیز لیلان را آبیاری می‌کرده و تمدن و فرهنگ‌های بسیار کهنی از دوران‌های پیش‌ازتاریخ در اطراف این رودخانه شکل‌گرفته است. ازجمله این فرهنگ‌ها می‌توان به تپه چمن و الله قلی و به دوران تاریخی و اسلامی اشاره نمود. ازنظر تاریخ‌گذاری هیچ کتیبه‌ای موجود نیست.
معماری پل
پل دارای سه‌دهنه می‌باشد. اندازه دهنه‌ها یکسان و جهت پل به‌صورت شمالی- جنوبی بوده و در قسمت شرقی سد موج‌شکن موج شکل به‌صورت مثلثی بوده و در قسمت غربی پل نیز به سه نیم‌دایره و به‌صورت پشت‌بند وجود دارد. مصالح بکار گرفته‌شده در این پل عبارت از آجر که در قسمت‌های طاق‌ها و نیز بالای پل بکار رفته و سنگ‌های تراش‌دار که در قسمت پایه‌ها و موج‌شکن‌ها و پشت‌بندها بکار رفته است. ابعاد این سنگ‌ها در حدود ۲۰×۳۰ سانتیمتر، ۲۰×۵۰ سانتیمتر و ۶×۲۲×۲۲ سانتیمتر می‌باشند.
ارتفاع پل از جان‌پناه پل تا سطح رودخانه ۴۹۰ سانتیمتر و ارتفاع موج‌شکن‌ها ۱۳۰ سانتیمتر و طول پل ۲۴ متر می‌باشد. عرض پل ۶۵۰ سانتیمتر و فاصله دهانه‌ها از هم ۴۴۰ سانتیمتر و ارتفاع طاق‌ها ۳۵۰ سانتیمتر می‌باشد.
پشت‌بندهای نیم‌دایره پل ۲۲۰ سانتیمتر و به‌صورت نیم‌دایره هستند. طاق‌های پل به‌صورت جناغی و در وسط نوک بیزه طاق یک سنگ سفید آهکی بکار رفته است. و به‌طورکلی تا ارتفاع ۱۳ سانتیمتری سنگ از آن به بعد مصالح آجر بکار رفته است. موج‌شکن‌ها و پشت‌بندها تا همان ارتفاع ۱۳۰ سانتیمتر می‌باشد.
بازار چهارسو بناب
یکی از اماکن تاریخی شهرستان بناب بازار چهارسو یا به گفته مردم بناب راسته‌بازار یا اوزون بازار می‌باشد. این بازار تاریخی دارای سقف چوبی بوده که در اثر چهار مرتبه آتش‌سوزی ناچار سقف قدیمی آ ن تعویض شده و تعمیرات زیادی در آن صورت گرفته است.
در این بازار راسته طلافروشی, پارچه‌فروشی, لوازم‌خانگی و… وجود دارد. کبابی‌های قدیمی که روزانه در حال طبخ کباب مخصوص بناب هستند نیز در این بازار وجود دارد.
