این شهرستان از دیرباز مهد علمای بزرگ و صاحب نام بوده و در جای جای میهن اسلامی به ترویج احکام دینی و مذهبی پرداختند.به همراه داشتن اعتقادات مذهبی بسیار قوی و باورهای دینی از شاخصه‌های بارز مردم خلخال بوده است. و مردم این شهرستان با حضور در صحنه‌های مختلف فرهنگی و مذهبی بارها این شاخصه را بروز دادند.در ادامه مقاله با برخی جاذبه های مذهبی خلخال آشناخواهیم شد.
امامزاده عبدالله کلور خلخال
یکی از مراکز گردشگری مذهبی شهرستان خلخال امامزاده عبدالله کلور در بخش شاهرود شهرستان خلخال در شهر کلور است. شهر کلور به لحاظ قرار گیری در منطقه کوهستانی و به دلیل هم‌مرز بودن با استان گیلان، دارای آب‌وهوای بسیار لطیفی است. و در تمام فصول سال بخصوص در فصل تابستان بوده و باعث به وجود آمدن باغ‌ها و مزارع وسیع و میوه‌های مختلف شده است.
امامزاده عبدالله کلور یکی از مناطق مذهبی توریسمی خلخال است. که مردم این مناطق مراسمات مذهبی خود را در این امامزاده اجرا می‌کنند. این امامزاده به دلیل قرار گرفتن در مسیر گردشگری محلی برای استراحت مسافران نیز به‌حساب می‌آید.
صحن مطهر امامزاده عبدالله کلوردر ۲۵ کیلومتری شهرستان خلخال و در یک کیلومتری شهر کلور در کنار چشمه زلال بسیار خنک مشهور به جیگیزات و رودخانه پرخروش شاهرود در دل کوه‌های بلند منطقه قرارگرفته است.
ویژگی امامزاده عبدالله کلور
آیینه‌کاری و ضریح این امامزاده و گنبدی با طرح معماری اسلامی امامزاده عبدالله (ع) را از دیگر بناها متمایز ساخته است. امامزاده سید عبدالله (ع) بن سید موسی بن سید ابراهیم الا صغر از نوادگان حضرت امام موسی الکاظم (ع) است. در محوطه امامزاده سید عبدالله کلور نیز سکوهایی برای نشستن خانواده‌ها و وسایل بازی برای کودکان مهیا گردیده است.
همه‌ساله در اولین روز ماه رجب جشن رغایب در محوطه این امامزاده با حضور اهالی و سایر میهمانان و بازدیدکنندگان با شور و هیجان فراوان برگزار می‌شود. همچنین جاده مابیـن شهر و امامزاده از میان باغ‌های کلور گذشته است. و درختان گردو و توت مانند چتری دو طرف جاده را فراگرفته است. که منظره بی‌بدیلی را به وجود آورده و چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌دهد.
امامزاده آقا سید ابراهیم (ع) خلخال
امامزاده آقا سید ابراهیم (ع) از نوادگان امام جعفر صادق (ع) می‌باشند. این امامزاده در روستای خمس از توابع شهرستان خلخال بخش مرکزی هروآباد و در منطقه دهستان خانندبیل شرقی قرار دارد. اهالی این روستا اعتقاد و ارادت بسیار زیادی به این امامزاده دارند. در برخی از روزهای سال جمعیت بسیاری برای اجرای مراسمات و ادای احترام به این مکان می‌آیند. که ازجمله این روزها می‌توان به‌روز شهادت امام جعفر صادق (ع) و عاشورای حسینی اشاره کرد.
مقبره شیخ صدرالدین انصاری دایوکندی خلخال
این مقبره در روستای دایوکندی در غرب شهر هشتجین و در حدود ۲۴ کیلومتری هشتجین واقع‌شده است. در دلِ کوه‌های اطراف این شهر در یک‌راه خاکی و صعب‌العبور قرارگرفته و به «شیخ کشف الدّین» معروف است.
این بنا در زمینی به ابعاد حدوداً ۷×۷ متر احداث‌شده است. و مصالح به‌کاررفته در آن از سنگ‌های کوهستانی در ازاره‌ها و آجر در بدنه و ملاط گل و آهک است. که گنبدی شلجمی به ارتفاع تقریبی ۶ متر آن را فراگرفته، و در سالیان اخیر مرمّت شده است. پلان بقعه به‌صورت هشت‌ضلعی است و دیوارهای آن دارای ضخامتی در حدود ۸۰ سانتی‌متر می‌باشد. درِ ورودی بنا در ضلع شمالی قرارگرفته و در قسمت جنوبی آن نیز یک پنجره جهت روشنایی تعبیه‌شده است.
شیخ محمد قریشی هشتجین
مسجد جامع شیخ محمد قریشی در هشتجین و در میدان عالی‌قاپو واقع‌شده است. ساختمان بقعه، بنایی قدیمی است. که متعلّق به دوره قاجار می‌باشد. و در دوران پهلوی مرمّت شده است. بقعه، شامل گنبد شلجمی و دو مناره کوتاه است. نمای بقعه حصیر بافت آجری است و بر روی مناره‌ها دو ردیف آجر فیروزه‌ای به‌کاررفته است. درِ اصلی بقعه در ضلع جنوبی واقع‌شده و یک پنجره جهت نورگیری در غرب بقعه طرّاحی شده است.
درون محوّطه بقعه، امکانات رفاهی از قبیل چایخانه، سرویس بهداشتی و حوض وضوخانه وجود دارد. به اعتقاد اهالی، سیّد محمد، از قبیله قریش عربستان بود. که در اوایل ورود اسلام به سرزمین ایران از جانب اعراب برای تبلیغ دین اسلام به این منطقه مهاجرت نموده است. و پس از ماندگاری و وفات در این مکان به خاک سپرده‌شده است.
شهرت بقعه به امامزاده سیّد محمد قریش، فقط بدان جهت است. که طایفه قریش منسوب به رسول خدا است و ازاین‌رو خفته در مزار را سیّد محمد خوانده‌اند. و همچنین این بنا به شماره ۷۵۰۷ در تاریخ ۱۷/۱۲/۱۳۸۱ به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.
امامزاده سید احمد معراجی خلخال
برخلاف بسیاری از اماکن مذهبی و زیارتی منطقه خلخال، آرامگاه سید احمد معراجی یکی از بقاع معاصر کشور می‌باشد. در چند سال اخیر این امامزاده شهره کشوری یافته و به یکی از قطب های گردشگری منطقه تبدیل‌شده است. قطعاً با تکمیل جاده طارم – خلخال این بقاع متبرکه رونق بیشتری خواهد گرفت.
سید احمد معراجی یکی از عارفان برجسته معاصر می‌باشد. که اصالتاً از روستای نوکان استان زنجان می‌باشد. و بنا به دلیلی که هنوز مشخص نیست. به روستای ایسبو (سفیدآب) خلخال آمده و در آنجا اقامت می‌کنند. و درنهایت همان‌جا به دیار باقی شتافتد.
شهرت ایشان در میان مردم به دلیل خصوصیات اخلاقی خاص و کراماتی است که در طول حیات و بعدازآن داشته‌اند. سید احمد معراجی نزد اهالی منطقه شاهرود خلخال هم بسیار طرفدار دارد و در مناطق تات نشین خلخال به ” پیلاقا” معروف می‌باشند. که گویا در لهجه تاتی به معنی “سید بزرگوار” می‌باشد.
علاوه بر اهالی مناطق مختلف خلخال، حتی از استان‌های گیلان، تهران و زنجان جهت زیارت و حاجت از این عالم فرزانه به روستای دورافتاده ایسبو (سفیدآب) مشرف می‌شوند. لازم به ذکر است، امامزاده سید احمد معراجی در خلخال و در جاده جعفرآباد، جاده سفیدآب واقع‌شده است.
زیارتگاه سید محمد صالح خلخال
بقعه سید محمد صالح خلخال معروف به فاطمی در شهرستان خلخال در خیابان اصلی شهر واقع‌شده است. بنای آن مستطیل شکل با دو منار و گنبد پیازی شکل می‌باشد پیش‌خوان ورودی این بنا هم‌عرض خود ساختمان و به‌اندازه ۱.۵ متر است. پس از فضای پیش‌خوان، ورودی گنبد خانه مقبره قرار دارد. با تزئینات کاشی‌کاری خود روحانیت خاصی به فضا داده است. این بنا دارای نمای بیرونی بدون تزئینات و نیمه‌کاره می‌باشد. ضریحی از جنس آلومینیوم بر روی مزار نصب‌شده است این بقعه به‌صورت هیت امنائی و با نظارت اداره اوقاف و امور خیریه اداره می‌شود.
زیارتگاه سید نصرالدین سوسهاب- خورش رستم
زیارتگاه سید نصرالدین سوسهاب که مورداحترام اهالی است. با قدمتی چندین ساله در روستای سوسهاب از شرقی‌ترین روستاهای بخش خوش رستم شمالی قرارگرفته است. در یک سمت زیارتگاه یک مسجد قرار دارد و در سمت دیگر آن سرویس بهداشتی واقع‌شده است. ساختمان این زیارتگاه سنگی و سقف آن از نوع شیروانی می‌باشد. و تجدید بنای آن در سنوات اخیر موردتوجه اهالی قرارگرفته است.
بقعه سید محمد مئجره-خلخال
بقعه متبرکه سید محمد معروف به سید محمود که به روایت اهالی روستا از نوادگان امام موسی کاظم (ع) می‌باشد. بالای تپه داخل قبرستان روستای مئجره در ده کیلومتری شرق شهرستان خلخال قرارگرفته است. بنای این زیارتگاه نوساز و به شکل مستطیل با نمای سنگ مرمریت سفید و با درب و پنجره‌های فلزی نیم قوس ساخته‌شده است. و تزئینات خاص معماری ندارد. داخل بنا با گچ پوشیده شده است. احداث بنای جدید به همت مردم همان روستا و هیئت امناء فراهم‌شده است.
گورستان‌های باستانی و بناهای تاریخی (تپه پوللی، میلان دیک، خان گور) برندق
در آبادی برندق نیز آثارهای فراوانی از دوره‌های مختلف تاریخ باقی‌مانده است. که مهم‌ترین این بناها تپه‌های باستانی میلان دیک و پوللی تپه و خان گور گورستان‌های قدیمی است. تپه تاریخی معروف به میلان دیک ازلحاظ لغوی و زبان ترکی محلی دیک به تپه و زمینی که برآمده باشد گفته می‌شود. و اسم این تپه همان میلان دیک معروف است البته در برخی مواقع نیز بنام‌های مینان – مننان – مانان – ماننا محاوره می‌شود.
تپه تاریخی باستانی میلان دیک در ضلع غربی برندق واقع‌شده است و هم‌جوار تپه باستانی بنام پوللی تپه قرار دارد.
با توجه به وجود تپه تاریخی میلان دیک برندق و قرابت وجه‌تسمیه آن با دولت ماننا و وجود چندین مناطق دیگر در خلخال نشان از دوران حکومتی دولت ماننا ولولوبی و مادها می‌باشد. و هنوز برخی جاها در خلخال بنام‌های دولت ماننایی و لولوبی و ماد بدون کمترین تغییر در وجه‌تسمیه آن باقی‌مانده است.
در چند سال اخیر به علت گسترش ساخت‌وساز در روستاها در حوالی این تپه نیز ساختمان‌ها گسترش‌یافته است. و به علت نزدیکی و هم‌جواری این تپه با برج‌های مهاجر و قبرستان می‌تواند مکانی گردشگری تفریحی و توریستی تبدیل شود.
تپه خان گور
همچنین تپه معروف به خان گور (خان گزن) و قبرستان قدیمی معروف به انرگان که منتسب به مغولان است. بالای نه‌صد سال قدمت دارد. قبرستان تاریخی دیگر بنام تجله که آن‌هم قبرستان مغولان است. کوهستان تاریخی معروف به عمسی و مکان تاریخی دیگر بنام اوجاقلار معروف است. شبیه قلعه است. و در زبان ترکی به آتشکده واتش دان اوجاق گفته می‌شود. و چند مکان محلات دیگر که هرکدام نشان از قدمت و تاریخی برندق است.
دو قبرستان مهم دیگر انرگان و تجله که منتسب به مغولان است. نشان از اهمیت برندق در دوره مغولان و ایلخانان می‌باشد. مهم‌ترین حوادث تاریخی منطقه خلخال پس از جنگ قلعه دیز شاهرود وقایع برندق و جنگ بزرگ در منطقه درآوه (برندق) بوده است. شهریت برندق در دوره مغولان به حدی بود.
که اکثریت درگذشتگان جنگ خلخال و خداوند خور شاه در گورستان‌های برندق دفن شده است. راه قدیمی برندق به کرنق و تیل و حاشیه رودخانه شاهرود و ارتباط این راه با شال در دوره حکومت ایلخانان باعث شد. که مغولان در جنوبی‌ترین منطقه خلخال مستحدثات ایجاد کنند. که در شاهرود در حوالی گلوزان و در برندق این برج‌ها به‌عنوان نگهبان اهالی در تهاجم به‌عنوان دیدبان عمل کند. و این‌یکی از دلایل نام‌گذاری برج‌های برندق بنام مهاجر بوده است.